İDGAM İBDAL İLÂL
İDGAM:

Aynı cinsten olan iki harften birincisinin ikinciye girdirilmesidir. Yazılışta bir harf olarak yazılır ve üzerine şedde konur. Okunurken de evvelki sakin, ikincisi müteharriktir. Birinci harfe müdgam ( katılan ) ikinci harfe de müdgamün fih ( kendisine katılan ) denir. İdgamın çeşitleri muzaaf fiilde anlatılmıştır.

İBDAL:

Arapçada, telaffuzda kolaylık gibi bazı sebeplerle bir harfin yerine başka bir harf getirilir. Buna ibdal denir. Bununla ilgili bir kısım kaideler yerinde zikredilmiştir. ( iftial babında olduğu gibi )

İ’LÂL:

Değiştirilen Harf, illet harflerinden (و ,ي , ا ) biri ise, bu değiştirme işine i’lal denir. İ’lal: kalb ( dönüştürme ) , iskân ve hazf olmak üzere üç yolla olur.
a- Kalb: İllet harflerini birbirine çevirmek.
b- İskân: illet harflerini sakin kılmak, harekesini gidermek.
c- Hazf: illet harfini atmak, ortadan kaldırmak.
Şimdi bunlarla ilgili kuralları ana maddeler halinde öğrenmeye çalışalım.

İ’LALA KURALLARI

KURAL 1:

( و ) ve ( ي ) harekeli olup makabilleri (kendisinden bir önceki harf) meftuh (üstün) olursa elife kalb edilir.(çevrilir/ dönüştürülür) غَزَا , رَمَي ) قَالَ , كَالَ ,) gibi.
a- (قَالَ) aslında (قَوَلَ) idi. Vav illet harfi harekeli makabli (kendisinden önceki harf) fetha; vavı elife kalb ettik (قَالَ) oldu.
b- (كَالَ) aslında (كَيَلَ) idi. Vav illet harfi harekeli makabli (kendisinden önceki harf) fetha; vavı elife kalb ettik (كَالَ) oldu.
c- (غَزَا) aslında (غَزَوَ) idi. Ya illet harfi harekeli makabli (kendisinden önceki harf) fetha; yayı elife kalb ettik (غَزَا) oldu.
d- (رَمي) aslında (رَمَيَ) idi. Ya illet harfi harekeli makabli (kendisinden önceki harf) fetha; yayı elife kalb ettik (رَمي) oldu.

NOT:

Tensiye gaipte (رَمَيَا) ve (غَزَوَا) denir. Çünkü fiillerdeki tensiye elifleri ve cemi vavları zamir oldukları için hiçbir değişikliğe uğramazlar ve bu şekilde tesniyelerin müfretleriyle karışması önlenir.
e- ( غَزَتَا ) fiili mazinin tensiye müennes gaibesidir. (غَزَتَا) aslında (غَزَوَتَا) idi vav illet harfi harekeli makabli meftuh; vavı elif kalb ettik (غَزَاتَا) iki sakin bir araya geldi biri vavdan dönen elif diğeri takdirinde sakin olan Ta, iki sakinin bir araya gelmemsi için vavdan dönen elifi hazf ettik (غَزَتَا) oldu.
f- (رَمَتَا ) fiili mazinin tensiye müennes gaibesidir. (رَمَتَا) aslında (رَمَيَتَا) idi ya illet harfi harekeli makabli meftuh; yayı elif kalb ettik (رَمَاتَا) iki sakin bir araya geldi biri ya’dan dönen elif, diğeri takdirinde sakin olan Ta, iki sakinin bir araya gelmemesi için ya’dan dönen elifi hazf ettik (رَمَتَا) oldu.

NOT:

Bu fiillerin müfret müennes gaibesi (غَزَتْ ) ( رَمَتْ) şeklinde olur.

g- ( قُلْنَ ) fiili mazinin cemi müennes gaibesidir. (قُلْنَ) aslında (قَوَلْنَ) idi vav illet harfi harekeli makabli meftuh; vavı elif kalb ettik (قَالْنَ) iki sakin bir araya geldi biri vavdan dönen elif diğeri (ق), iki sakinin bir araya gelmemsi için vavdan dönen elifi hazf ettik (قُلْنَ) oldu. Hazf edilen vava delalet etsin diye (ق)ın fethasını zamme ile değiştirdik.(قُلْنَ) oldu.
h- ( كِلْنَ ) fiili mazinin cemi müennes gaibesidir. (كِلْنَ) aslında (كَيَلِنَ) idi ya illet harfi harekeli makabli meftuh; ya-yı elif kalb ettik (كَالْنَ) iki sakin bir araya geldi biri ya-dan dönen elif diğeri (ك), iki sakinin bir araya gelmemsi için ya-dan dönen elifi hazf ettik (كَلْنَ) oldu. Hazf edilen ya-ya delalet etsin diye (ك)ın fethasını kesre ile değiştirdik.(كِاْنَ) oldu.
NOT:

a- İki sakinin bir araya gelmesi sebebiyle illet harfi hazf edildiği zaman, hazf edilen illet harfine delalet etmesi için hazf edilen illet harfinin makablindeki sahih harfe hazf edilen illet harfine delalet eden hareke verilir. Zamme; vava, kesre; ya-ya, fetha elife delalet eder. (قَوَلْنَ ــــ قَالْنَ ـــــ قَلْنَ ـــــ قُلْنَ , بَيَعَنَ ــــ بَاعْنَ ـــــ بَعْنَ ــــ بِعْنَ) misallerinde olduğu gibi.
Fakat (خَافَ) ve (نَامَ) ecvef-i vavi oldukları halde dördüncü babdan oldukları için aynel fiilinin harekesinin nakli ile fael fiili meksur okunmuştur. ( خَوِفْنَ ــــ حَافْنَ ــــ خَفْنَ )
Dolayısıyla bu kesre mahzuf aynel fiilinin kesresine değil müfret müzekkerindeki harekesine delalet eder. Yine ( ) fiilinin mazisi muhatap ve mütekellim sığalarında mim-in kesresi ve zammesi ile okunmuştur. “وَلَإن مِتُّمْ أوْقَتَلْتُم لَإلَي اللهِ تُحْشَرُونَ” (Âli İmran/ 158) “وَمَاجَعَلْنَالِبَشَرٍمِنْ قَبْلِكَ الْخُلْدَ أفَائِنْ مِتَّ فَهُمُ الخَالِدُونَ” (Enbiya/34)
b- Ecvef fiilin mazisinde cemi müennes gaibe sığasından itibaren malum ve meçhul sığalar arasında vaki olabilecek karışıklığı önlemek için malumda meksur olan ilk harf meçhulde mazmum olur.
(بِعْتُ ــــ بُعْتُ , مِلْتُ ــــ نُلْتُ , خِفْتُ ــــ خُفْتُ)

KURAL 2:

(و) ile (ي) harekeleri zamme (ötre) olursa (و) ile (ي) hazf edilirler. (غَزَوْا) ve (رًمَوْا) gibi.
a- ( غَزَوْا) aslında (غَزَوُوا) idi vav illet harfi harekeli makabli meftuh; vavı elif kalb ettik (غَزَاوا) iki sakin bir araya geldi biri vavdan dönen elif diğeri cemi vavı dilde kolaylık olsun diye vavdan dönen elifi hazf ettik غَزَواْ oldu

NOT:

İkinci vav fail zamiri olduğu için hazf edilmez
b- (رَمَوْا) aslında (رَمَوُوا) idi. ya illet harfi harekeli makabli meftuh; ya-yı elif kalb ettik (ءَمَاوا) iki sakin bir araya geldi biri ya-dan dönen elif, diğeri cemi vavı dilde kolaylık olsun diye ya-dan dönen elifi hazf ettik (رَمَوْا) oldu

NOT:

(غَزَوْا) ve (رَمَوْا ) fiili mazinin cemi müzekker gaibidir.

KURAL 3:

(و) ile (ي) sükûnu aslı ile sakin olup, makabilleri meftuh olsa elife kalb edilmezler. Mesela cemi müenneslerde, mütekellimlerde, muhatap ve muhatabalarda (و) yahut (ي) elife kalb edilmezler. Çünkü o sığalarda (و ـــ ي) sükûnu aslı ile sakindir.
Sükûnu aslı ile sakin olup, değişmeyenler.
(غَزَوْتَ , غَزَوْتُمَا, غَزَوْتُمْ , غَزَوْتِ , غَزَوْتُمَا , غَزَوْتُنَّ . غَزَوْتُ غَزَوْنَا)

KURAL 4:

(و) ile (ي) sükûnu ariz ile sakin olup, makabilleri meftuh olsa elife kalb edilirler. (أقَامَ) ve (أبَاعَ) gibi.
a- (أقَامَ)if’al babından fiili mazi müfret müzekker gaiptir. (أقَامَ) aslında (أقْوَمَ) idi. vav illet harfi harekeli makablinde sahih sakin olan (ق), vav-ın harekesini makablindeki sahih sakin olan (ق)a verdik (أقَوْمَ) oldu. Vav sükûnu ariz ile sakin olup, makabilleri meftuh olduğu için elife kalb ettik (أقَامَ) oldu.
b- (أبَاعَ) if’al babından fiili mazi müfret müzekker gaiptir. (أبْاعَ) aslında (أبْيَعَ) idi. ya illet harfi harekeli makablinde sahih sakin olan (ب), ya-nın harekesini makablindeki sahih sakin olan (ب)a verdik (أبَيْعَ) oldu. Ya sükûnu ariz ile sakin olup, makabilleri meftuh olduğu için elife kalb ettik (أبَاعَ) oldu.

NOT:

Ecvefin (إفْعَالْ) ve (إسْتِفْعَالْ) bablarının mastarlarında aynel fiillerinin harekesi (4. kural tatbik edilerek) makabline nakledilip, elife kalb edilir ve iki sakin bir araya gelmemesi için kalb edilen elif hazf edilir. Ondan bedel olarak sonuna bir (ة) ta-i marbuta getirilir.
(إقَامَةٌ ـــ إقْوَامٌ) ve (إسْتِقَامَةٌ ـــ إسْتِقْوَامٌ)

KURAL 5:

(ي) fetha ile harekeli olup, makabli meksur olursa hali özere terk edilir. (خَشِيَ) gibi.

KURAL 6:

(ي) sakin olup, makabli meksur olursa hali özere med edilir. (حَشِيتَ) aslında (خَشِيْتَ) idi. Ya sakin makabli meksur olduğundan hali özere med edildi, (خَشِيتَ) oldu.

KURAL 7:

(ي) sakin olup, makabli mazmum olursa; ya vava kalb edilir (يُوسِرُ) gibi.
(يُوسِرُ) Aslında (يُيْسِرُ) idi. (ي) sakin makabli mazmum olduğundan ya-yı vava kalb ettik (يوْسِرُ) oldu. (و) sakin makabli mazmum olduğundan hali özere terk ettik. (يُوسِرُ) oldu.

KURAL 8:

(و) sakin olup, makabli meksur olursa ya-ya kalb edilir. (قِيلُ) gibi.
(قِيلَ) Aslında (قُوِلَ) idi. Vavın kesresinden önce (ق) zammesi ağır olduğu için hazfettik (قْوِلَ) oldu. Okunamaz hale geldi. Vavın harekesini makablindeki sahih ve sakin olan (ق) a verdik (قِوْلَ) oldu. Vav sakin makabli meksur olduğu için kural gereği vavı ya-ay kalb ettik (قِيْلَ) oldu. Ya sakin makabli meksur ya-yı hali özere med ettik (قِيلَ) oldu.
(قِيلَ) (قَالَ) fiilinin meçhulüdür.
(إيجَادٌ ــــ إوْجَادٌ , إعْشِيشَابٌ ـــ إعْشِوْشَابٌ) gibi.

NOT:

(إنْفِعَال) ve (إفْتِعَال) babına nakledilen ecvef fiillerin meçhulünde hemze-i vasılın harekesi üçüncü harfe tabi olmak için kesre olur. إنْقِيدَ , إقْتِيدَ

KURAL 9:

(و) harekeli ve kelimenin sonunda olup, makabli meksur olursa; (ي) ay kalb edilir. (دُعِيَ , غَبِي) gibi.
a- (دُعِيَ) aslında (دُعِوَ) idi. (و) kelimenin sonunda olup, makabli meksur olduğundan (ي) ay kalb ettik (دُعِيَ) oldu.

NOT:

( دُعِيَ ) (دَعَا) iilinin meçhulüdür.
b- (غَبِيَ) aslında (غَبِوَ) idi. (و) kelimenin sonunda olup, makabli meksur olduğundan (ي) ay kalb ettik ( ) oldu. (غَبِيَ)
c- (غُزِيَ) aslında (غُزِوَ) idi. (و) kelimenin sonunda olup, makabli meksur olduğundan (ي) ay kalb ettik (غُزِيَ) oldu.
d- (غُزُوا) aslında (غُزُوُوا) idi. (و) kelimenin sonunda olup, makabli meksur olduğundan (ي) ay kalb ettik (غُزِيُ) oldu. Ya-nın zammesinden evvel ze-nin kesresi ağır olduğu için hazfettik, vav-ın zammesini ze-ye verdik iki sakin bir araya geldi biri ya diğeri cemi vavı iki sakin bir araya gelmemesi için ya-yı hazf ettik (غُزُوا) oldu.

NOT:

(غُزُوا) (غَزَا) fiilinin meçhulünün cemi müzekker gaibidir. (رُمُوا) – (رُمِيُوا) gibi.

KURAL 10:

(و) ve (ي) harekeli olup, makabilleri sahih ve sakin olursa(و) ve (ي) nın harekeleri makabline verilir. (يَخَافُ) ve (يَكِيلُ) – (يَقُولَ) gibi.
a- (يَقُولُ) aslında (يَقْوُلُ) idi. (و) illet harfi harekeli makablindeki harf sahih ve sakin (ق). (و) ın harekesini makablindeki sahih ve sakin olan (ق) a verdik, (يَقُوْلُ) oldu. (و) sakin makabli mazmum olduğu için vav-ı hali üzere terk ettik, (يَقُولُ) oldu.
b- (يَكِيلُ) aslında (يَكْيِلُ) idi. (ي) illet harfi harekeli makablindeki harf sahih ve sakin (ك). (ي) ın harekesini makablindeki sahih ve sakin olan (ك) a verdik, (يَكِيْلُ) oldu. (ي) sakin makabli mazmum olduğu için ya-yı hali üzere terk ettik, (يَكِيلُ) oldu.
c- (يَخَافُ) aslında (يَخْوَفُ) idi. (و) illet harfi harekeli makablindeki harf sahih ve sakin (خ). (و) ın harekesini makablindeki sahih ve sakin olan (خ) a verdik, (يَخَوْفُ) oldu. (و) sükûnu arızla sakin makabli meftuh olduğu için vav-ı elife kalb ettik, ( يَخَافُ) oldu.

NOT:

bu fiillerin üçü de malum ve müfret müzekker gaiptir.

KURAL 11:

(و) ve (ي) fethadan başkasıyla harekeli olup, makabli de harekeli olursa (و) ile (ي) sakin kılınırlar. (يَخْشَي , يَرْمِي , يَغْزُو) gibi. Bu fiillerin üçü de fiili müzari, müfret müzekker gaibin malumudur.
a- (يَغْزَو)aslında (يَغْزُوُ) idi. (و) üzerine zamme ağır geldiği için vav-ın zammesini hazf ettik (يَغْزُوْ) oldu. Vav sakin makabli mazmum olduğu için vav-ı hali üzere terk ettik (يَغْزُو) oldu.
b- (يَرْمِي)aslında (يَرْمِيُ) idi. (ي) üzerine zamme ağır geldiği için ya-nın zammesini hazf ettik (يَرْمِيْ) oldu. ya sakin makabli meksur olduğu için ya-yı hali üzere terk ettik (يَرْمِي) oldu.
c- (يَخْشَي)aslında (يَخْشَيُ) idi. (ي) illet harfi makabli meftuh; ya-yı elife kalb ettik (يَخْشَي) oldu.

NOT:

a- (و) ile (ي) nın harekesi fetha olursa, hafif geldiği için hazf edilmezler. (لَنْ يَغْزُوَ , لَنْ يَرْمِيَ , لَنْ يَخْشَيَ) gibi.
b- Lamel fiilinde mazmum olarak bulunan (و) ile (ي); cezm alameti olarak düşer.
( لَمْ يَغْزُ , لَمْ يَرْمِ , لَم يَخْشَ)
Bu fiillerin tesniyesinde (يَغْزُوَانِ , يَرْمِيَانِ , يَخْشَيَانِ) cemisinde ise; (يَغْزُونَ , يَرْمُونَ , يَخْشَوْنَ)denir.
a- (يَغْزُونَ)aslında (يَغْزُوُونَ) idi. (و) üzerine zamme ağır geldiği için hazf ettik, İki sakin bir araya geldi biri vav diğeri cemi vavı dilde kolaylık olsun diye vav-ı hazf ettik (يَغْزُونَ) oldu
b- (يَرْمُونَ)aslında (يَرْمِيُونَ) idi. Ya-nın zammesinden evvel mim-nin kesresi ağır olduğu için hazfettik, (يَرْمْيُونَ) ya-ın zammesini makablindeki sahih ve sakin olan mime-e verdik iki sakin bir araya geldi biri ya diğeri cemi vavı iki sakin bir araya gelmemesi için ya-yı hazf ettik (يَرْمُونَ) oldu. ( ) gibi.
c- (يَخْشَوْنَ) aslında (يَخْشَيُونَ) idi. ya illet harfi harekeli makabli meftuh; ya-yı elif kalb ettik iki sakin bir araya geldi biri ya-dan dönen elif, diğeri cemi vavı dilde kolaylık olsun diye ya-dan dönen elifi hazf ettik (يَخْشَوْنَ) oldu
= (تَغْزِينَ) fiili müzarinin müfret müennes muhatabasının malumudur.
(تَغْزِينَ) aslında (تَغْزُوِينَ) idi. (و)ın kesresinden önce (ز) nin zammesini ağır görüp hazf ettik (و) illet harfi harekeli makablindeki harf sahih ve sakin (ز). (و) ın harekesini makablindeki sahih ve sakin olan (ز) ye verdik, (تَغْزِوْنَ) oldu. (و) ile (ي)dan iki sakin bir araya geldi. iki sakin bir araya gelmemesi için vav-ı hazf ettik (تَغْزِينَ) oldu. Misalde görüldüğü gibi ya değil vav hazfedilmiştir.

KURAL 12:

Zait eliften sonra gelen (و) ile (ي) hemzeye kalb edilir. (çevrilir) (قَائِلٌ) ve (كَائِلٌ) gibi.
a- (ثَائِلٌ) aslında (fiili mazide) (قَالَ) idi. İsmi fail yapmak için fael fiili ile aynel fiili (vav-dan dönen elif) arasına bir elif ( ismi fail elifi) ziyade ettik, iki sakin bir araya geldi. İki sakin bir araya gelmemesi için aynel fiilinden dönen elifi hemzeye kalb ettik (قَائِلٌ) oldu.
b- (كَائِلٌ) aslında (fiili mazide)كَالَ) ) idi. İsmi fail yapmak için fael fiili ile aynel fiili (ya-dan dönen elif) arasına bir elif ( ismi fail elifi) ziyade ettik, iki sakin bir araya geldi. İki sakin bir araya gelmemesi için aynel fiilinden dönen elifi hemzeye kalb ettik (كَائِلٌ) oldu.

NOT:

Aynel fiili, mazide i’lal görmemişse; hemzeye kalb edilmez. (عَيِنَ , عَايِنَ = عَوِرَ , عَاوِرَ) çünkü başka bir sığa ile iltibas durumunda zikredilen i’lal kuralları uygulanmaz. (عَوِرَ) tek gözü kör oldu (عَارَ) ayıplandı.

KURAL 13:

(و) yahut (ي) kelimenin sonunda olup, zait eliften sonra bulunursa hemzeye kalb olunurlar.(تِلْقَاءٌ , غَزَاءٌ) gibi ki, asılları (تِلْقَايٌ , غَزَاوٌ) dür. Bu türden olan ziyadelilerde böyledir.
Nakıs fiil olan (غَازٍ) ve (رَامٍ) kelimelerinin i’lalleri:
a- (غَازٍ) aslında (غَازِوٌ) idi. vav kelimenin sununda bulunup, makabli meksur olursa ya-ya kalb edilir. Biz de kalb ettik (غَازِيٌْ) oldu. Ya-nın üzerine zamme ağır geldiği için ya-nın zammesini hazf ettik, iki sakin bir araya geldi. Biri ya, diğeri tenvin, iki sakin bir araya gelmemesi için ya-yı da hazfettik ve tenvini makabline verdik (غَازٍ) oldu.
b- (رَامٍ) aslında (رَامِيٌ) idi. vav kelimenin sununda bulunup, makabli meksur olursa ya-ya kalb edilir. Biz de kalb ettik (رَامِيٌْ) oldu. Ya-nın üzerine zamme ağır geldiği için ya-nın zammesini hazf ettik, iki sakin bir araya geldi. Biri ya, diğeri tenvin, iki sakin bir araya gelmemesi için ya-yı da hazfettik ve tenvini makabline verdik (رَامٍ) oldu.
NOT:

Ref ve cer halinde (غَازٍ) ve (رَامٍ) şeklinde okunan bu iki fiil nasb halinde (غَازِيًا) ve (رَامِيًا) olarak okunur.
Ref halinde: هَذَا غَازٍ وَ رَامٍ
Nasb halinde: رَأيْتُ غَازِيًا وَ رَامِيًا
Cer halinde: مَرَرْتُ بِغَاوِيًا وَ رَامِيًا
Bu fiillerin başına (ال) takısı getirildiğinde tenvin düşer (ي) yerine gelir. (الرَّامِي) ve (الغَازِي) gibi.

ECVEF FİİLERİN İSMİ MEFULU OLAN (مَقُولٌ) VE (مَكِيلٌ) KELİMELERİNİN İLALLERİ

a- (مَقْولٌ) aslında (مَقْوُلٌ) idi. (و) illet harfi harekeli makablindeki harf sahih ve sakin (ق). (و) ın harekesini makablindeki sahih ve sakin olan (ق) e verdik, (مَقُووْلٌ) oldu. İki sakin bir araya geldi. Biri (و) diğeri ismi meful vav-ı, iki sakin bir araya gelmemesi için kelimenin aslından olan vav-ı hazf ettik (مَقْوْل) oldu. Vav sakin makabli mazmum vav-ı hali üzere med ettik (مَقْول) oldu.
b- (مَكِيلٌ) aslında (مَكْيُولٌ) idi. (ي) illet harfi harekeli makablindeki harf sahih ve sakin (ك). (ي) ın harekesini makablindeki sahih ve sakin olan (ك) e verdik, (مَكِيولٌ) oldu. iki sakin bir araya geldi. Biri (ي) diğeri ismi meful vav-ı, iki sakin bir araya gelmemesi için kelimenin aslından olan ya-yı hazf ettik (مَكُوْلٌ) oldu. Hazfedilen ya-ya delalet etin diye (ك) ın zammesini kesre yaptık (مَكِوْلٌ) oldu. Vav sakin makabli meksur vav-ı ya-ya çevirdik (مَكِيْلٌ) oldu. Ya-yı hali üzere med ettik (مَكِيلٌ) oldu.

KURAL 14:

Bir kelimede, bir cinsten iki harf bulunup, birincisi sakin ikincisi harekili olursa birincisi ikincisine idgam edilir. (مَغْزُوٌّ) gibi.
(مَغْزُوٌّ) aslında (مَغزُوْوٌ) idi. kelimede bir cinsten iki harf bulundu, birincisi sakin ikincisi harekili olduğundan birincisi ikincisine idgam ettik مَغْزُوٌّ) oldu.

KURAL 15:

bir kelimede vav ile ya cem olup, birincisi sakin ikincisi harekeli olursa mutlak vav ya-ya kalb edilir. (مَرْمِيٌّ) ve (مَخْشِيٌّ) gibi.
a- (مَرْمِيٌّ) aslında (مَرْمُويٌ) idi. Kelimede vav ile ya toplandı. Birincisi sakin ikincisi harekeli olduğundan vav-ı ya-ya kalb ettik (مَرْمُيْيٌ) oldu. Birinci ya-nın binası sahih oldun diye mim-in zammesini kesreye tebdil ettik (مَرْمِيْيٌ) oldu. Kelimede iki harf bir cinsten vaki oldu birincisini ikincisine idgam ettik (مَرْمِيٌّ) oldu.
b- (مَخْشِيٌّ) aslında (مَخْشٌويٌ) idi. Kelimede vav ile ya toplandı. Birincisi sakin ikincisi harekeli olduğundan vav-ı ya-ya kalb ettik (مَخْشُيْيٌ) oldu. Birinci ya-nın binası sahih oldun diye şın-ın zammesini kesreyle değiştirdik (مَخْشِيْيٌ) oldu. Kelimede iki harf bir cinsten vaki oldu birincisini ikincisine idgam ettik (مَخْشِيٌّ) oldu. (مَغْشِيٌّ ـــــ مَغْشُويٌ) = (مَرْضِيٌّ , مَرْضُويٌ)

ECVEF FİİL OLAN (قُولا , قُلْ , لِيَقُلْ) KELİMELERİNİN İ’LALLERİ

1. (لِيَقُلْ) aslında (لِيَقْوُلْ) idi. (و) illet harfi harekeli makablindeki harf sahih ve sakin olan (ق) (و) ın harekesini makablindeki sahih ve sakin olan (ق) a verdik, iki sakin bir araya geldi iki sakin bir araya gelmemesi için vav-ı hazf ettik (لِيَقُلْ) oldu.
2. (قُلْ) aslında (اُقْوُلْ) idi. (و) illet harfi harekeli makablindeki harf sahih ve sakin olan (ق) (و) ın harekesini makablindeki sahih ve sakin olan (ق) a verdik, iki sakin bir araya geldi iki sakin bir araya gelmemesi için vav-ı hazf ettik (اُقُلْ) oldu. (ق) harekelemekle emri hazırın hemzesini hazf ettik (قُلْ) oldu.
3. (قُولَا) aslında (اُقْوُلَا) idi. (و) illet harfi harekeli makablindeki harf sahih ve sakin olan (ق) (و) ın harekesini makablindeki sahih ve sakin olan (ق) a verdik (اَقُوْلَا) oldu. (ق) harekelemekle emri hazırın hemzesini hazf ettik (قُوْلَا) oldu. Vav sakin makabli mazmum olduğu için vav-ı hali üzere terk ettik(قُولَا) oldu.

KURAL 16:

Nakıs fiillerin emirlerinde cezm alameti olarak illet harfi (و) ve (ي) hazfedilir. (إرْمِ , اُغْزُ) (لِيَرْمِ , لِيَغْزُ)

KURAL 17:

Lamel fiili illetli olan emri gaip ve emri hazırlara tekit nunu bitiştiği zaman cezm sebebiyle düşen illet harfi geri döner. (إرْمِيَنَّ , اُغْزُوَنَّ) (لِيَرْمِيَننَّ , لِيَغْزُوَنَّ) Çünkü tekit nunu sebebiyle cezm kalkmış, mebnilik gelmiş olur. Cemi müzekker gaip ve muhatap sığası ile müfret müennes muhataba sığasında; zamirin ( cemi vav-ı muhataba ya-sı ) makabli zamme ise cemi vav-ı zamme, muhataba ya-sı kesre ile harekelenir. (إرْضَيْ ـــ إرْضَيِنَّ) (إرْضَوْا , إرْضَوُنَّ)
Eğer zamirin makablinin harekesi, zamirin ( vav – ya ) cinsinden ise; o harekenin delaleti ile iktifa edilerek zamir hazf edilir. (اُغْزِي ــــ اُغْزِنَّ) (اُغْزُوا ــــ اُغْزُنَّ) diğer sığalar tekit nunları ile ilgili zikredilen kurala tabidir.

KURAL 18:

Vavlı nakıs fiillerde meçhulünün müzari emir ve nehiy de vav harfi ya-ya çevrilir. Çünkü bunlar, maziden türemiştir. (لِتُغْزَي , لِيُغْزَي يُغْزَي) gibi.

KURAL 19:

Misali vavi olan fiillere gelince; şu üç babtan olan malum fiillerin müzari, emir ve nehiy de vav hazf edilir. Çünkü bu fiillerde vav meftuh ya ile kesre arasına düşer ki, bu durumlarda vav hazf edilmesi gerekir.
Vav-ın hazf edilmesi gereken bablar şunlardır:
1- (فَعَلَ يَفْعِلُ) sülasi mücerret ikinci bab ( يَوْعِدُ = وَعَدَ يَعِدُ) gibi.
2- (فَعَلَ يَفْعَلُ) sülasi mücerret üçüncü bab (يَوْهِبُ =وَهَبَ يَهَبُ) gibi.
3- (فَعِلَ يَفْعِلُ) sülasi mücerret altıncı bab (يَوْرِثُ = وَرِثَ يَرِثُ) gibi.
4- Dördüncü babtan olan (وَطِئَ) ve (وَسِعَ) fiillerinde vav malumun müzari, emir ve nehiyde hazf edilir.
(وَطِئَ ــــ يَطَأُ) (وَسِعَ ـــــ يَسَعُ) gibi.
a- (يَعِدُ) aslında (يَوْعِدُ) idi. Vav kesre ile ya arasında vaki olduğundan hazf edildi. (يَعِدُ) oldu.
b- (يَهَبُ) aslında (يَوْهِبُ) idi. Vav kesre ile ya arasında vaki olduğundan hazf edildi. (يَهِبُ) oldu. Boğaz harfinden dolayı aynel fiili meftuh kılındı (يَهَبُ) oldu.
Bu misalde bir kural vardır ki, illet harfinin makablinde ya mabadinde de boğaz harflerinden biri olursa vav hazf edilir (يَطَأُ) ve (يَسَعُ) gibi.
Yukarıda i’lalleri yapılan fiillerin emir ve nehiyleri şu şekilde olur.
(عِدْ ــــ إوْعِدْ , رِثْ ــــ إوْرِثْ , هَبْ ــــ إوْهَبْ , لآتَعِدْ , لاتَرِثْ لاَتَهَبْ)

KURAL 20:

Mastarı (فِعْلٌ) vezninde olan misal-i vav-ilerin vav-ı da mastarda hazf edilir. İvez olarak sonuna ta (ة) getirilir. (وَعِظٌ ـــ عِظَةٌ , وَثِقٌ ــــ ثِقَةٌ ) gibi. Mastar (فَعْلٌ) vezninde ise (و) hazf edilmez. (وَعَدَ ــــ وَعْدٌ) gibi.

NOT:

Misali ya-ilerde; 19 ve 20. kuralda zikredilen hususlar vaki olmaz. (ي) daima sabit kalır. (يَسُرَ ــــ يَيْسُرُ ــــ يُسْرٌ) gibi.

KURAL 21:

Lefif-i makrun aynel fiili ve lamel fiili illetli olandır. Bunun aynel fiilinin hükmü sahihin aynel fiilinin hükmü gibidir değişmez. (طَوَي) gibi.
(طَوَي) aslında (طَوَيَ) idi. (ي) illet harfi harekeli makabli meftuh olduğundan ya elife kalb edildi (طَوَي) oldu. Görüldüğü gibi (طَوَي) ile (رَمَي) nın i’lalı aynıdır. Fakat harekeli olan ya kelimenin sonunda olursa i’lal yapıldıktan sonra ya ile yazılır elif ile okunur. (طَوَي), (رَمَي) gibi.

. KURAL 22:

Lefif-i makrun Lamel fiilinin hükmü ise nakısın lamel fiilinin hükmü gibidir.
(يَرْوِي) aslında (يَرْوِيُ) idi. Ya üzerine zamme ağır geldiği için ya-nın zammesini hazf ettik, ya sakin makabli meksur olduğu için de ya-yı hali üzere terk ettik, (يَرْوِي) oldu. Bunun emri hazırında lamel fiili düşürülerek (إرْوِ) denir.

KURAL 23:

Lefifi mefruk fael fiilinin hükmü misal fiilin lamel fiilinin hükmü gibi, lamel fiilinin hükmü ise nakısın lamel fiilinin hükmü gibidir. (وَقَي يَقِي) gibi.
(يَقِي) aslındaيَوْقِيُ ) idi. Ya ile kesre arasına vav geldiği için vav hazf edildi, (يَقِيُ) oldu. Ya üzerine de zamme ağır geldiği için ya-nın zammesi hazf edildi Ya sakin oldu. Ya sakin makabli meksur olduğundan ya hali üzere terk edildi, (يَقِي) oldu.

KURAL 24:

Lefifi mefruk fiillerden emri hazır yaparken gerekli i’lal kuralları uygulandıktan sonra tek harf kalır(ق), Tek harfli kalan emri hazırın sonuna vakf halinde ha-i sekte (ة) getirilir. Çünkü tek harf üzerinde vakf yapmak mümkün olmaz. Vasl halinde ise ha-i sekte getirilmez.
(رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ)
Emri hazır olan (قِه) fiilinin tesniyesi (قِيَا) cemi müzekkeri (قُوا) müfret müennes muhatabası (قِي) ve cemi müennesi (قِينَ) gelir.

Bunların i’lalleri:

a- (قِه) aslında (إوقِ) idi. Fiili müzariye taban vav-ı hazf ettik emri hazır hemzesinin mabadi harekeli olduğu için de hemze düştü. Vakf halinde lamel fiili olan ya hazf edildi ve ha-i sekte getirildi, (قِه) oldu.
b- (قِيَا) aslında (إوقِيَا) idi. Fiili müzariye taban vav-ı hazf ettik, emri hazır hemzesinin mabadi harekeli olduğu için de hemze düştü (قِيا) oldu.
c- (قُوا) aslında (إوقِيُوا) idi. Fiili müzariye taban vav-ı hazf ettik, emri hazır hemzesinin mabadi harekeli olduğu için de hemze düştü (قِيُوا) oldu. Ya-nın zammesinden önce (ق) ın kesresini ağır görüp hazf ettik ya-nın zammesini (ق) a verdik, (قُيْوْا) oldu. İki sakin toplandı biri vav, diğeri ya, bu da caiz olmadığından (ي) hazf ettik (قُوْا) oldu. Vav-ı hali üzere terk etik (قُوا) oldu.
d- (قِي) aslında (إوقِيِي) idi. Fiili müzariye taban vav-ı hazf ettik, emri hazır hemzesinin mabadi harekeli olduğu için de hemze düştü (قِيِي) oldu. Biri kelimenin lamel fiilinde bulunan ya, diğeri müfret müennes muhataba yası olmak üzere ki sakin bir araya geldi. Bu da caiz olmadığından kelimenin lamel fiilinden olan birinci ya-yı hazf ettik muhataba ya-sını da hal üzere med ettik (قِي) oldu.
e- (قِينَ) aslında (إوْقِينَ) idi. Fiili müzariye taban vav-ı hazf ettik, emri hazır hemzesinin mabadi harekeli olduğu için de hemze düştü (قِينَ) oldu.

KURAL 25:

Kelimede bir cinsten iki harf bulunur, ikisi de harekeli veya birincisi sakin ikincisi harekeli olursa idgam vaciptir. (مَدَّ ــــ يَمُدُّ) gibi
a- (مَدَّ) aslında (مَدَدَ) idi. kelimede bir cinsten iki harf bulundu dallar. İkisi de harekeli, idgam yapmak için birinci dalın harekesini hazf ettik (مَدْدَ) oldu. Birinci dalı ikinci dala idgam ettik ve ikinci dala bir şedde verdik (مَدَّ) oldu.
b- (يَمُدُّ) aslında (يَمْدُدُ) idi. kelimede bir cinsten iki harf bulundu dallar. İkisi de harekeli, idgam yapmak için birinci dalın harekesini makablindeki sakin olan mim-e verdik (يَمُدْدُ) oldu. Birinci dalı ikinci dala idgam ettik ve ikinci dala bir şedde verdik (يَمُدُّ) oldu.

NOT:

Eğer muzaaf fiilin aynel fiili harekeli, lamel fiili sakin olursa izhar olur ( yani idgam yapılmaz).مَدَدْتَ, مَدَدْتِ ,مَدَدْتُ , مَدَدْنَ , مَدَدْمَا

KURAL 26:

Kelimede bir cinsten iki harf bulunur, birincisi harekeli ikincisi sükûnu azir ile sakin olursa ( vakf ve cezm halinde olduğu gibi ) idgam caiz olur. (لَم يَمُدَ , لَمْ يَمُدُّ , لَم يَمُدِّ) gibi.
a- (لَمْ يَمُدَّ) aslında (لَمْ يَمْدُدْ) idi. kelimede bir cinsten iki harf bulundu dallar. Birincisi harekeli ikincisi sükûnu azir ile sakin idgam yapmak için birinci dalın harekesini makablindeki sükûnu azir ile sakin olan mim-e verdik (لَمْ يَمُدْدْ) oldu. Bu durumda iki sakin bir araya geldi. İki sakin bir araya gelmemesi için birinci dal-ı ikinci dal-a idgam ettik, ikinci dal-a (أخَفُّ الْحَرَكَاتِ الْفَتْحَةِ) harekelerin en hafifi olduğu için fetha ile hareke verdik. Bir de (ألسَّاكِنُ إذَا حُرِّك حُرِّكُ بِالْكَسْرِ) sakin harekelendiği zaman kesre ile harekelenir kuralınca kesre ile hareke verdik. Ayrıca fiili müzarinin aynel fiiline tabi olmak (uyum) için zamme ile hareke verdik. (لَم يَمُدَ , لَمْ يَمُدُّ , لَم يَمُدِّ) oldu, Dal harfi üç şekilde de okunur.
b- (مُدَّ) aslında (اُمْدُدْ) idi. kelimede bir cinsten iki harf bulundu dallar. Birincisi harekeli ikincisi sükûnu azir ile sakin idgam yapmak için birinci dalın harekesini makablindeki sakin olan mim-e verdik mim harekelenmekle emir hemzesi boşa çıktı. Bu durumda iki sakin bir araya geldi. İki sakin bir araya gelmemesi için birinci dal-ı ikinci dal-a idgam ettik, ikinci dal-a (أخَفُّ الْحَرَكَاتِ الْفَتْحَةِ) harekelerin en hafifi olduğu için fetha ile hareke verdik,
Bir de (ألسَّاكِنُ إذَا حُرِّك حُرِّكُ بِالْكَسْرِ) sakin harekelendiği zaman kesre ile harekelenir kuralınca kesre ile hareke verdik. Ayrıca fiili müzarinin aynel fiiline tabi olmak (uyum) için zamme ile hareke verdik (مُدَّ , مُدِّ , مُدُّ) oldu. Dal harfi üç şekilde de okunur. İzhar yaparak (اُمْدُدْ) demekte caiz olur.

( ) fiillerinin i’lalleri:
a- Sülasi mücerret ikinci babdan olan (فِرَّ) aslında (إفِرِرْ) idi. kelimede bir cinsten iki harf bulundu ra-lar. Birincisi harekeli ikincisi sükûnu azir ile sakin idgam yapmak için birinci ra-nın harekesini makablindeki sakin olan mim-e verdik mim harekelenmekle emir hemzesi hazf edildi. Bu durumda iki sakin bir araya geldi. İki sakin bir araya gelmemesi için birinci ra-yı ikincisine idgam ettik, ikinci ra-ya (أخَفُّ الْحَرَكَاتِ الْفَتْحَةِ) harekelerin en hafifi olduğu için fetha ile hareke verdik. Bir de (ألسَّاكِنُ إذَا حُرِّك حُرِّكُ بِالْكَسْرِ) sakin harekelendiği zaman kesre ile harekelenir kuralınca kesre ile hareke verdik. Ayrıca fiili müzarinin aynel fiiline tabi olmak (uyum) için zamme ile hareke verdik (فِرَّ , فِرِّ , فِرُّ) oldu. ra harfi üç şekilde de okunur.
b- Sülasi mücerret üçüncü babdan olan (عَضَّ) esre ile (عَضِّ) aslında (إعْضَضْ) idi. Her iki şekilde söylemek caizdir. Aynı kurallar üzerinden i’lali yapılır.
c- İfal babından olan (أحَبَّ يُحِبُّ) aslında (أحْبَبَ يُحْبِبُ) idi. Birinci ba-nın harekesi ha-ya nakledildi ve birinci ba ikincisine idgam edildi (أحَبَّ يُحِبُّ) oldu.
d- Emri hazırı olan (أحِبَّ) aslında (أحْبِبْ) idi. Aynı kuralla i’lali yapılır. (أحْبِبْ) olarak ta söylenir.

KURAL 27:

Mahmuz ( hemzeli) fiildeki hemze sakin olur makablinde de harekeli hemze olursa, sakin olan ikinci hemzeyi makablindeki hemzenin harekesinin cinsine kalb etmek vaciptir. Makabli meftuh ise elife, meksur ise ya-ya mazmum ise vav-a kalb edilir. (إيمَانًا), (اُومِنَ), (آمَنَ) gibi.
c- (آمَنَ) aslında (أئْمَنَ) idi. hemze sakin makablindeki harekeli, harekeli olan hemzenin harekesi fetha olduğundan sakin olan hemzeyi elife kalb ettik (آمَنَ) oldu.
d- (اُومِنَ) aslında (اُءْمِنَ) idi. hemze sakin makablindeki harekeli, harekeli olan hemzenin harekesi zamme olduğundan sakin olan hemzeyi vav-a kalb ettik (اَومِنَ) oldu.
e- (إيمَانًا) aslında (إءْمَانًا) idi. hemze sakin makablindeki harekeli, harekeli olan hemzenin harekesi kesre olduğundan sakin olan hemzeyi ya-ya kalb ettik (إيمَانًا) oldu.

KURAL 28:

Hemze sakin olur makablinde de harekeli harf hemzeden başka olursa, sakin olan hemzeyi makablindeki harfin harekesinin cinsine kalb etmek caizdir. (يَاكِلُ), (يُومِنُ), (مِيخَذٌ) gibi.
a- (يَاكُلُ) aslında (يَاْكُلُ) idi. Hemze sakin olur makablinde de harekeli harf hemzeden başka olduğu ve hemzenin makablindeki hareke de fetha olduğu için sakin olan hemzeyi elife kalb ettik (يَاكُلُ) oldu.
b- (يُومِنُ) aslında (يُؤْمِنُ) idi. Hemze sakin olur makablinde de harekeli harf hemzeden başka olduğu ve hemzenin makablindeki hareke de zamme olduğu için sakin olan hemzeyi vav-a kalb ettik (يُومِنُ) oldu.
c- (مِيخَذ ) aslında (مِؤْخَذٌ) idi. Hemze sakin olur makablinde de harekeli harf hemzeden başka olduğu ve hemzenin makablindeki hareke de kesre olduğu için sakin olan hemzeyi vav-a kalb ettik (مِيخَذٌ) oldu. Bu üç i’lal türü caizdir.

NOT:

Hemze harekeli olup makabli de harekeli olursa hemze sahihteki gibi değişmez. (قَرَأ) gibi.

KURAL 29:

Hemze harekeli olup makablindeki harf sahih ve sakin olursa hemzeyi hali üzere terk etmek caizdir. (إسْئَلْ) gibi.
Hemze harekeli olup makablindeki harf sahih ve sakin olursa hemzenin harekisini makablindeki sahih ve sakin olan harfe vermek de caizdir (سَلْ) gibi.
a- (سَلْ) aslında (إسْئَلْ) idi. hemzenin harekisini makablindeki sahih ve sakin olan (س) verildi (س) harekelenmekle emir hemzesi düştü (سَئلْ) oldu hemzeden ve lam-dan bir araya gelen iki sakini gidermek için hemzeyi hazf ettik (سَلْ) oldu.

NOT:

a- (أمَرَ , أكَلَ , أخَذَ) fiillerinin emri hazırı (اُومُر , اُوكُلْ , اُوخُذْ) olarak gelmesi gerekirken Arap lügatinde bu kelimelerin kullanımı çok olduğu için kıyas yapılmaksızın (مُرْ , كُلْ , خُذْ) olarak kullanılagelmiştir.
b- (و) ile (ي) harekeli olup makabli meftuh olduğu zaman elife kalb edilmesi için şu yedi şarttın bulunması gerekir.
1. (و) ile (ي) fiilde veya fiil vezninde olan isimde olacak (حَوَكَةُ) ve (صَرَدَي) kelimelerinde bu şart bulunmamıştır. Çünkü müennes alametleri sebebiyle fiil vezninden çıkmışlardır.
2. (و) ile (ي) ‘nın makablinin fethası sükûn hükmünde olmayacak(عَوِرَ) ve (إجْتَوَرَ) de bu şartlar bulunmamıştır. Zira (عَوِرَ) deki vav-ın makabli olan (ع)’nın hükmü ( أعْوَرَ) deki ayn-ın hükmündedir. (إجْتَوَرَ ) deki vav-ın makablinin hükmü de ( تَجَاوَرَ) deki vav-ın makablinin hükmündedir.
3. ( و ) ile ( ي ) nın harekeleri arız olmayacak (دَعَوُالْقًوْمُ) cümlelerindeki vav-da bu şart bulunmamıştır.
4. Kelimenin manasında hareket ve ızdırap olmayacak ( حَيْوَانٌ ) kelimesinde bu şart bulunmamıştır.
5. Kelimede iki i’lal toplanmayacak ( طَوَي ) bu şart bulunmamıştır
6. Kelimenin müzarisinde illet harfini zammelemek gerekmeyecek. (حَيِيَ) kelimesinde bu şart bulunmamıştır. Çünkü mazide birinci ya elife kalb edilip ( حَايَ ) dense müzaride ( يَحَايُ ) denmesi gerekir. ( خَافَ يَخَافُ ) den olduğu gibi. Hâlbuki şimdi ( يَحْيَي ) denir.
7. İ’lal kelimenin aslına dalalet etmesi için terk edilmiş olmayacak. ( إسْتَحْوَذَ ) ve ( إنْقَوَدَ) de bu şart bulunmamıştır. Burada vav-lar ecvefi vavi olduğu anlaşılsın diye elife kalb edilmemiştir. Bu şartlardan biri bulunmadığı takdirde (و) ile (ي) makabli meftuh olsa da elife kalb edilmezler.

NOT:

a- Kural gerektirdiği halde bazı durumlarda illet harflerinde herhangi bir değişiklik yapılmaz. Bunun sebebi: kelimenin yapısını muhafaza edebilmek veya başka bir kelime ile iltibas ihmalini gidermektir.
b- Tasrifini bilediğimiz (çekimini) illetli bir fiilin tasrifini doğru yapabilmek için önce onu sahih gibi tasrif ederiz. Daha sonra gördüğümüz i’lal kurallarını tatbik ederiz.

KURAL 30:

(تَفَاعُل, تَفَعُّل ve تَفَعْلُلْ) bablarının malumunun müzarilerinin evvelinde iki ( ت ) bir arada bulunduğu zaman ikinci ( ت ) nın hazfı caiz olur. ( تَلَطَّي ـــــ تَتَلَطَّي , تَصَدَّي ـــــ تَتَصَدَّي , تَنَزَلَ ـــــ تَتَنَزَّل ) gibi.
Tefe'ul ve tefaaul bablarının fael fiilinde 10 harften biri olduğu zaman bu babların "te"si bu harflere kalbolunur.
10 harf: ت ث د ذ ز س ص ض ط ظ
Mesela: ادَّثَّرَ aslında تَدَثَّرَ idi. te ile dal harfinin mahreçleri birbirlerine yakın olup, kolaylaştırmak için te dale kalbolundu. dal 2. dalda idgam olundu. Sakin ile ibtida mümkün olmadığı için evveline hemzei vasl getirildi.ادَّثَّرَ oldu.
اِثّاقَلَ aslında تَثاقَلَ idi. Yine te se ye kalbolundu. idgam olundu. hemzei vasl getirildi.

KURAL 31:

( إفْتِعَال ) babına nakledilen sülasi mücerret bir fiilin aynel fiili ( ت د ذ ر س ب ض ط ظ ) harflerinden biri olursa fiili müzaride Zait olan ( ت) kendisinden sonra gelen harfe idgam etmek caizdir.
(مَا يَنْظرُونَ إلَّا صَيْحَةً وَاحِدَةً تَأخُذُهُمْ وَهُمْ يَخِصِّمُونَ) (Yasin suresi 49) ayeti kerimesinde geçen ( يَخِصِّمُونَ ) lafzı şerifi gibi.
( يَخِصِّمُونَ ) Aslında ( يَخْتَصِمُونَ ) idi. ( ت ) ( ص ) e idgam edilince iki sakin bir araya geldi, iki sakin bir araya gelmemesi için ( خ ) kesre ile harekelendi. ( يَخِصِّمُونَ ) oldu.