تعريفات العلاقة

علم بيان: وَهُوَ عِلْمٌ يُعْرَفُ بِهِ اِيرَادُ الْمَعْنَى الْوَاحِدِ بِطُرُقٍ مُخْتَلِفَةٍ فِى وُضُوحِ الدَّ لَالَةِ عَلَيْهِ
معناسى: كنديسى اوزره دلالتك آجقليغنده مختلف يوللردن برى ايله مراد اولونان معنايى يرينه كتيرمك كنديسى ايله بيلينك علمدر
موضوعى: حقيقت مجاز و كنايه
غايه سى: معناى مقصودى مختلف يوللردن برى ايله افاده ايتمكده خطا دن احترازدر
حقيقت: لَفْظٌ مُسْتَعْمَلٌ فِيمَا وُضِعَ لَهُ مِنْ حَيْثُ اَنَّهُ مَا وُضِعَ لَهُ
معناسى:وضع اولونديغى معنى حيثيتندن وضع اولونديغى معناده قوللانيلان لفظدر.
مجاز: لَفْظٌ مُسْتَعْمَلٌ فِى غَيْرِ مَا وُضِعَ لَهُ مِنْ حَيْثُ اَنَّهُ غَيْرُهُ بِعَلاَقَةٍ بَيْنَهُمَا مَعَ قَريِنَةٍ مَانِعَةٍ عَنْ اِرَادَةِ الْمَوْضُوعِ لَه
معناسى:حقيقى معناى مراد ايتمه يه مانع بر قرينه ايله برابر حقيقى معنى ايله مجازى معنى آراسنده بر علاقه ايله حقيقى معنانك غيريسنده قوللانيلان لفظدر
كنايه: لَفْظٌ مُسْتَعْمَلٌ فِى لَازِمِ مَا وُضِعَ لَهُ بِلاَ قَرِينَةٍ مَانِعَةٍ عَنْ اِرَادَةِ الْمَوْضُوعِ لَهُ
معناسى: حقيقى معناى مراد ايتمه يه مانع بر قرينه اولمقسيزك حقيقى معنانك لازمنده قوللانيلان لفظدر
عند السلف
استعاره: اَللَّفْظُ الْمُسْتَعْمَلُ فِى غَيْرِ الْمَوْضُوعِ لَهُ بِالْعَلاَقَةِ وَالْقَرِينَةِ
معناسى: علاقه و قرينه ايله حقيققى معنانك غيريسنده قوللانيلان لفظدر.
مصرحه: لَفْظُ الْمُشَبَّهِ بِهِ الْمَذْكُورُ الْمُسْتَعْمَلُ فِى الْمُشَبَّهِ
معناسى: مشبه ده قوللانيلان مذكور مشبه به لفظيدر
مكنيه: لَفْظُ الْمُشَبَّهِ بِهِ الْغَيْرُ الْمَذْكُورِ الْمُسْتَعْمَلُ فِى الْمُشَبَّهِ
معناسى: مشبه ده قوللانيلان غير مذكور مشبه به لفظيدر
مصرحهء مفرده: وَهِىَ لَفْظُ الْمُشَبَّهِ بِهِ الْمُفْرَدُ الْمَذْكُورُالْمُسْتَعْمَلُ فِى الْمُشَبَّهِ الْمُفْرَدِ
معناسى: مفرد مشبه ده قوللانيلان مذكور مفرد مشبه به لفظيدر
مصرحهء مركبه: وَهِىَ لَفْظُ الْمُشَبَّهِ بِهِ الْمُرَكَّبُ الْمَذْكُورُالْمُسْتَعْمَلُ فِى الْمُشَبَّهِ الْمُرَكَّبِ
معناسى: مركب مشبه ده قوللانيلان مذكور مركب مشبه به لفظيدر
مصرحهء اصليه: استعاره اولونان لفظ اسم جنس ويا علم اولديغى حالده مشتق لفظ و حرفك غيرى اولورسه اصليه در.
مصرحهء تبعيه: استعاره اولونان لفظ مشتق لفظ ويا حرف اولورسه تَبَعِيَّه در.
عندالسكاكي
استعاره: اَللَّفْظُ الْمُسْتَعْمَلُ فِى غَيْرِ الْمَوْضُوعِ لَهُ بِعَلاَقَةِ الْمُشَابَهَةِ وَالْقَرِينَةِ
معناسى: مشابهت علاقه سى و قرينه ايله وضع اولونديغى معنانك غيريسنده قوللانيلان لفظدر.
مصرحهء تحقيقيه: مراد اولونان معنى حسا ويا عقلا تحقق ايديسه تحقيقيه اولور.
مصرحهء تخييليه: مراد اولونان معنى حسا ويا عقلا تحقق ايتمه يوب وهمى (خيالى) بر صورت اولورسه تخييليه اولور.
مكنيه: لَفْظُ الْمُشَبَّهِ الْمَذْكُورُ الْمُسْتَعْمَلُ فِى الْمُشَبَّهِ بِهِ الْاِدِّعَائِىِّ الْغَيْرِ الْمَذْكُورِ
معناسى: غور
مصرحهء تخييليه: مراد اولونان معنى حسا ويا عقلا تحقق ايتمه يوب وهمى (خيالى) بر صورت اولورسه تخييليه اولور.
مكنيه: لَفْظُ الْمُشَبَّهِ الْمَذْكُورُ الْمُسْتَعْمَلُ فِى الْمُشَبَّهِ بِهِ الْاِدِّعَائِىِّ الْغَيْرِ الْمَذْكُورِ
معناسى: غير مذكور ادعائى مشبه به ده قوللانيلان مذكور مشبه لفظدر.

عندالخطيب
مكنيه: تَشْبِيهُ شَيْئٍ بِشَيْئٍ فِى النَّفْسِ مَعَ اِثْبَاتِ لاَزِمِ الْمُشَبَّهِ بِهِ لِلْمُشَبَّهِ لِلدَّلاَلَةِ عَلَى ذَلِكَ التَّشْبِيهِ الْمُضْمَرِ فِى النَّفْسِ
معناسى: قلبده كيزلى اولان تشبيه اوزرينه دلالت ايتسون ايجون مشبه بهك لازمينى مشبهه اثباتله سامعك نفسنده بر شيئى بر شيئه تشبيه ايتمكدر.
مطلق مجاز دورت فسمدر
مجاز لغوى: اَللَّفْظُ الْمُسْتَعْمَلُ فِى غَيْرِ الْمَوْضُوعِ لَهُ بِعَلاَقَةٍ وَقَرِينَةٍ
معناسى: علاقه و قرينه ايله وضع اولنديغى معنانك غيريسنده قوللانيلان لفظدر.
مجاز عقلى: نِسْبَةُ الشَّسْئِ اِلَى غَيْرِ مَا هُوَ لَهُ فِى ظَاهِرِ حَالِ الْمُتَكَلِّمِ
معناسى: متلمك ظاهرى حالنده بر شيئى ما هو لهك غيريسنه نسبت ايتمكدر.
مجاز بالزياده: لَفْظٌ تَغَيَّرَ اِعْرَابُهُ بِشَيْئٍ زَائِدٍ عَلَى الْمُرَادِ
معناسى: مراد اولونان معنى اوزرينه بر شى زياده سيله اعرابى دكيشك لفظدر.
مجازبالنقصان: لَفْظٌ تَغَيَّرَ













الحمد لله حمد الشاكرين والصلوة على سيّد الأوّلين ولآخرين وعلى آله الطيّبين الطاهرين
و بعد
فعلم أنّ طرق أداء المراد ثلثة
Bil ki; muradı eda etmenin (meramı ifade etmenin) yolları üçtür.
حقيقة ومجاز وكناية
Hakikat, mecaz ve kinaye
فالحقيقت: لَفْظٌ مُسْتَعْمَلٌ فِيمَا وُضِعَ لَهُ مِنْ حَيْثُ اَنَّهُ مَا وُضِعَ لَهُ
Hakikat Konulduğu manada kullanılan lafızdır
والمجاز: لَفْظٌ مُسْتَعْمَلٌ فِى غَيْرِ مَا وُضِعَ لَهُ مِنْ حَيْثُ اَنَّهُ غَيْرُهُ بِعَلاَقَةٍ بَيْنَهُمَا (اى إتصالٍ ومناسبةٍ بين الموضوع له والمستعمل فيه) مَعَ قَريِنَةٍ مَانِعَةٍ عَنْ اِرَادَةِ الْمَوْضُوعِ لَه
Mecaz: Hakiki manayı murad etmeye mani bir karine ile beraber her ikisi arasında bir alaka ve münasebetle konuldugu mananın dışında kullanılan lafızdır.

والكناية: لَفْظٌ مُسْتَعْمَلٌ فِى لَازِمِ مَا وُضِعَ لَهُ بِلاَ قَرِينَةٍ مَانِعَةٍ عَنْه (اي اِرَادَةِ الْمَوْضُوعِ لَهُ)
Kinaye: Hakiki manayı murad etmeye mani bir karine olmaksızın konuldugu mananın lazımında kullanılan lafızdır.
يعنى أنّ الكناية من حيث أنّها كنية لاينافى الموضوع له كما أنّ المجز ينافيه لكن قد يمتنع فيها أيضا بحسب خصوص المادّة
Mecazla kinaye arasındaki en önemli fark: Mecazlarda hakiki mana murad edilemez, kinayelerde edilir.
(Kinayede hakiki manayı murat etmek mümkündür.طويل النجاد "kılıcının kını uzun adam gördüm" misalinde hakiki mananın lazımı (adamın boyunun uzunluğu) kastedilmiştir.Fakat hakiki manayı murat etmekte mümkündür.Yani gerçekten kılıncının kını uzun da olabilir.)
fakat bazen bi hasebi hususil madde kinayelerde de hakiki mana murade dilemez.
ذكر صحب الكشّاف فى قوله تعالى ليس كمثله شيء انّه كناية عن نفي المثل
Zemahşeri ye göre ليس كمثله شيء Ayet-ikerimesinin nefyi misilden kinaye olması gibi .burada hakiki manayı murad edemiyoruz.)
Not: Sahibi keşşafın zikretiiği bu misalde (ki ayet-i kerime) ليس كمثله شيء hakiki manayı murat etmek mümkündeğildir. Burada hakiki mana: ليس كمثله شيء dür. Bunun lazımı ise: ليس مثلَه شيء Çünkü birşeyin mislinin misli yoksa, o şeyin de misli yoktur. Yani kinevî mana: ليس مثلَه شيء dür. Burada hakiki manayı muradetmek mümkün değildir. Çünkü Cenab-ı Hak için misil düşünmek (haşa) mümkün değildir...
وقيد حيثيّة فى تعريف الحقيقة والمجاز لئلا ينتقض كلٌ بالآخر فى مثل الصلوة إذا استعمل فى الدعاء والأركان
Hakikat ve mecazın tariflerinde geçen Haysiyet kaydı dua veya erkanda kullanıldıgız zaman “salat” gibilerde hakikat ve mecaz birbirine karışmasını önlemek içindir.
والعلاقة فى المجاز لِإخراج الغلط كقولنا خذ هذاالفرسَ مشيرًا إلى الكتب
Alaka kaydı kitabı işaret ederek şu atı tut kavlinde oldugu gibi bozuk olan şeyleri mecazdan çıkarmak içindir.
والقرينة لِإخراج الكناية المستعملة فى غير ما وضع له مع جواز إرادته
Karine kaydı hakiki manayı murad etmek caiz olan ve hakiki mananın dışında kullanılan kinayeyi çıkarmak içindir.
والعلاقة تعتير كلّية فيقال انها اللزوم (اى لزوم معنى المستعمل فيه للموضوع له
Hakiki mana ile mecazi mana arasındaki alaka iki şekilde taksim olunur:
1- Alaka-i Külliye
2- Alaka-i Cüz-iye
1- Alaka-i Külliye: Genel olarak bu da luzum alakasıdır (yani hakiki mananın mecazi manaya lazım olması demektir)
والمراد باللزوم هنا إتصال بينهما يُنْتَقَل به من احدهما الى الآخرفى الجملة
Burada lüzumdan murad hakiki mana ile mecazi mana arasındaki bitişiklilktir ki birinden diğerine intikal eder.
وذا يوجد فى كل أمرين بينهما علاقة ٌ مشابهةً او غيرها
Bu durum, gerek alakası müşabehet olan (istiare) de ve gerekse gayri müşabehet olan mecazi mürselde mevcuttur
وتعتبر جزئيةً فيقال إنها مشابهة اى مشابهة المستعمل فيه له فمجازها إستعارة او غير مشابهة فمجازها مرسل وذلك الغير
2- Alaka-i Cüz-iye: Özel olarak ki burada müşabehet veya gayri müşabehet vardır denilir
Mecaz:
Mecaz iki kısımdır:
1-Mecazı mürsel(alakası gayrı müşabehet)
2-Mecazı istiare(alakası müşabehet)
إما مصدرية اى كون الموضوع له مصدرًا اى محلّ صدورٍللمعنى المجازى كاليد مستعملة فى النعمة فى نحو أعجبنى يد فلان
1. Masdariyet alakası: mevzuu lehin mastar yani mecaz mana için südur mahalli olmasıdır. . أعجبنى يد فلان misalındeki nimet yerinde kullanılan yed gibi.
MASDARIYYE
Misal: . أعجبنى يد فلان
Manası: filan kişinin eli acayibime gitti.
ANLATIMI:
Manayi hakiki: Yed
Manayi mecazi: Nimmet
Alakasi: Masdariyye alakasidir YANI, Manayi hakkiki olan yedin manayi mecazi olan nimet için sudur mahalli olmasidir.
Mani Karine: Ecebeninin Yede olan nisbetidir.
او مظهرية اى كونه محلّ ظهورٍله كما فى يدالله فوق أيديهم إذالمراد القدرة لظهور أثرها فيها
2. Mazhariyet alakası: müstamelün fihin (mecazi mananın) mevzuu leh için (hakıki mana için) zuhur mahalli olması . فى يدالله فوق أيديهم misali gibi. Burada yed zikredilip kudret murad edilmiştir. Çünkü kudretin eseri yed’den zuhur eder.
MAZHARİYET
Misal: . فى يدالله فوق أيديهم
Manası: Allah’ın eli onların üstündedir.
ANLATIMI:
Manayı hakiki: Yed
Manayi mecazi: Kudret
Alakası: Mazhariyet alakasıdır yani, Manayı hakiki olan yedin manayı mecazi olan kudret için zuhur mahalli olmasıdır.
Mani Karine: Yedin Lafzai Celale izafetidir.
او مُجاورة كالراوية المستعملة قى الدلو لأنها تجاور الحيوانَ الذى يُسقَى عليه
3. Mücaveret alakası: müstamelün fihin (mecazi mananın) mevzuu leh için (hakıki mana için) zuhur mahalli olması
MÜCAVERET
Misal: .شربت من الراوية
Manası:. Raviyeden (su taşıyan deveden) su içtim
ANLATIMI:
Manayı hakiki :Raviye
Manayi mecazi: Delv
Alakası: Müvaveret alakasıdır yani Manayı hakiki olan raviyenin manayı mecazi olan delv için mücavir (komşu) mahalli olmasıdır.
Mani Karine: şeribtü fiilinin raviyeye taalluku
او جزئية اى كونه جزءًا له كالعين مستعملةً فى الطليعة التى تطّلع القوم من مكانٍ عالٍ
4. Cüziyyet alakası: müstamelün fihin (mecazi mananın) mevzuu leh için (hakıki mana için) cüz mahalli olması
او كلية اي كونه كلا له كالأصابع فى نحو يجعلون لصابعهم في آذانهم إذ المراد اناملهم والأنامل رؤس الأصبع
5. Külliyet alakası: müstamelün fihin (mecazi mananın) mevzuu leh için (hakıki mana için) kül mahalli olması
او سببية كالغيث في نحو رعينا الغيث اي النبات الذي سبب الغيث
6. Sebebiyet alakası: müstamelün fihin (mecazi mananın) mevzuu leh için (hakıki mana için) sebeb mahalli olması
او مسببية امطرت السماء نباتًا اي غيثًا مسببية النبات
7. Müsebbebiyet alakası: müstamelün fihin (mecazi mananın) mevzuu leh için (hakıki mana için) müsebbeb mahalli olması


Mecazı mürseller 27 adettir.(tablodan ezberlenecek)

مجاز مرسللر
ذكر / ارادة قرينهء مانعه مجازى معنى حقيقى معنى مثال ايضاح علاقه صاي
ذكر اليد ارادة النعمت اعجبنى نك يده اسنادى نعمت يد اعجبنى يد فلان حقيقى معنانك مجازى معنا ايجون صدور محللى اولماسيدر مصدرية ۱
ذكر اليد ارادة القددرة يدك لفظهء جلاله اضافتى قدرت يد يد لله فوق ايديهم حقيقى معنانك مجازى معنا ايجون ظهور محللى اولماسيدر مظهرية ۲
ذكر الراويه ارادة الدلو شربت فعلينك راويه يه تعلقى دلو راويه شربت من الراوية مجازى معنانك حقيقى معنايه قومشو اولماسيدر مجاوره ۳
ذكر العين ارادة الجاسوس اطلعت فعلينك عينه اسنادى جاسوس عين اطلعت العين علينا حقيقى معنانك مجازى معنا ايجون جزء اولماسيدر جزئية ۴
ذكر الأصابع ارادة الأنامل فى نك ظرفيت ايجون اولماسى انامل اصابع يجعلون اصابعهم فى آذانهم حقيقى معنانك مجازى معنا ايجون كل اولماسيدر كلية ۵
ذكر الغيث ارادة النبات رعينا نك غيثه تعلقى نبات غيث رعينا الغيث حقيقى معنانك مجازى معنا ايجون سبب اولماسيدر سببية ۶
ذكر النبات ارادة الغيث امطرت فعلينك نباته تعلقى غيث نبات امطرت السماء نباتا حقيقى معنانك مجازى معنا ايجون مسبب اولماسيدر مسببية ۷
ذكر اليتامىارادة الرجال آيتك دوامنده كه "رشدا" قيدى رجال يتامى و آتوا اليتامى اموالهم حكم زمانى اعتبارى ايله حقيقى معنانك مجازى معنا اوزرينه كجيجى و عارض اولماسيدر كون سابق ۸
ذكر الخمر ارادة العنب اعصر نك خمره تعلقى عنب خمر انى ارانى اعصر خمرا حقيقى معنانك مجازى معنايه كله جك زمانده بتيشيجى و عارض اولماسيدر كون لاحق ۹
ذكر القريه ارادة الأهل اسئل فعلينك قريه يه تعلقى أهل قريه و اسئل القرية حقيقى معنانك مجازى معنا ايجون محل اولماسيدر محلية ۱۰
ذكرالرحمة ارادة الجنة فى نك ظرفيت ايجون اولماسى جنت رحمت و الذين ابيضت وجوههم ففى رحمة الله حقيقى معنانك مجازى معنايه كريجى و مجازى معناده موجود اولماسيدر حالية ۱۱
ذكر اللسان ارادة الذكر لسانك فى ايله برابر آخرينه نسبتى ذكر لسان و اجعل لى لسان صدق فى الآخرين حقيقى معنانك مجازى معنا ايجون آلت اولماسيدر آلية ۱۲
ذكر الشفه ارادة المشفر ابلك ذكر اولونماسى مشفر شفه نعم الابل لكنه غليظ الشفة حقيقى معنانك مطلق مجازى معنانك مقيد اولماسيدر اطلاق ۱۳
ذكر المشافر ارادة الشفه زنجىنك ذكر اولونماسى شفه مشافر لكن زنجى غليظ المشافر حقيقى معنانك مقيد مجازى معنانك مطلق اولماسيدر تقييد ۱۴
ذكر / ارادة قرينهء مانعه مجازى معنى حقيقى معنى تعريفى مثال ايضاح علاقه صاي
ذكر الدابه ارادة الفرس صاهله نك ذكر اولونماسى فرس دابه ركبت دابة صاهلة حقيقى معنانك عمومى مجازى معنانك ده حقيقى معنانك جزلرندن بر جزء اولماسيدر عموم ۱۵
ذكر الفرس ارادة الدابة الا علىالله رزقها نك ذكر اولونماسى دابه فرس ما من فرس فى الارض الا على الله رزقها حقيقى معنانك خصوصى و مجازى معنانك جزلرندن بر جزء اولماسيدر خصوص ۱۶
ذكر المسكر بالفعل ارادة المسكر بالقوة اريق نك ذكر اولونماسى مسكر با لقوه مسكربالفعل شم زيد المسكر الذى اريق مجازى معنانك حقيقى معنى ايله وصفلانمايه صالح اولماسيدر قوة ۱۷
ذكرالأدب ارادة الضرب ضربا اولان مفعول مطلق ضرب ادب ادبت زيدا ضربا حقيقى معنانك مجازى معنا ايجون لازم اولماسيدر لازمية ۱۸
ذكر الضرب ارادة الأدب تأديبا اولان مفعول مطلق ادب ضرب ضربت زيدا تأديبا حقيقى معنانك مجازى معنا ايجون ملزوم اولماسيدر ملزومية ۱۹
ذكر النار ارادة الحرارة قرينهء عقليه حرارت نار أخرج النار قبل النار من الشجر الأخضر حقيقى معنانك مجازى معنا ايجون علت اولماسيدر علية ۲۰
ذكر الحرارت ارادة النار قرينهء عقليه نار حرارت اوقد الشمعة من الحرارة حقيقى معنانك مجازى معنا ايجون معلول اولماسيدر معلولية ۲۱
ذكر العدل ارادة العادل حملك صحيح اولماماسى عادل عدل رجل عدل حقيقى معنانك مجازى معنا ايجون متعلِق اولماسيدر متعلِقية ۲۲
ذكر الادب ارادة الكذب حملك صحيح اولماماسى كذب كاذبة ليس لوقعتها كاذبة حقيقى معنانك مجازى معنا ايجون متعلَق اولماسيدر متعلَقية ۲۳
ذكر الأيمان ارادة الصلاة آيتك سببى نزولى صلاة ايمان وما كان الله ليضيع ايمانكم حقيقى معنانك مجازى معنا ايجون شرط اولماسيدر شرطية ۲۴
ذكر المصلين ارادةالمؤمنين خطابك كافرلره اولماسى مؤمنين مصلين ما سلككم فى سقر قالو لم نك من المصلين حقيقى معنانك مجازى معنا ايجون مشروط اولماسيدر مشروطية ۲۵
ذكر الألفاظ ارادة المعانى فهمت نك الفاظه تعلقى معانى الفاظ فهمت الألفاظ حقيقى معنانك مجازى معنايه دلالت ايديجى اولماسيدر دالية ۲۶
ذكر المعانى ارادة الألفاظ قرأت نك معانى يه تعلقى الفاظ معانى قرأت المعانى حقيقى معنانك مجازى معنا ايجون مدلول اولماسيدر مدلولية ۲۷



İstiareye gelince istiareyle alakalı üç mezhep vardır:
1-Selef
2-Sekkaki
3-Hatib-i Dımişki

Selefe göre istiare iki dir.
1-Musarraha
2-Mekniyye
Musarraha: لفظ المشبه به المذكور المستعمل فى المشبه
Manası:Müşebbehte kullanılan mezkur müşabbehu bih lafzıdır.
Misal: رايت اسدا فى يده سيف
-Ben elince kılıç olan arslan gördüm. Kavlindeki “aslan” lafzı gibi
Bu misalde:
Müşebbeh: Adam (mezkur değil)
Müşebbehu bih: Arslan (mezkur)
Mekniyye: لفظ المشبه به الغير المذكور المستعمل فى المشبه
Manası:Müşebbehte kulannılan gayri mezkur müşebbehu bih lafzıdır.
Misal: اظفار المنية نشبت بفلان
-Ölümün tırnağı filana yapıştı.
Kavlinde mezkur olmayan sebu (canavar gibi)
Bu misalde:
Müşebbeh: Ölüm (mezkur)
Müşebbehu bih: Sebu “Canavar”(mezkur değil)
Not:Musarraha (açık istiare) ile mekniyye (kapalı) arasındaki fark: Musarrahada müşebbehubih mezkur mekniyyede gayri mezkurdur.
Ölümün tırnağı filana yapıştı misalindeki müşebbehubih olan canavarın lazımı (yani canavar manasını bize gösteren) olan ezfar (tırnak) lafzı selefe göre hakikattir.
Selefe göre mecaz: Ezfarul meniyyeti ölümün tırnağı şeklindedir ki buna “istiarei tahyiliyye” denilir.
İstiareyi tahyiliyye: Selefe göre mecazi lüğaviden bir kısım olmayıp mekniyyenin özelliği, onun lazımınıdır.
Selefe göre müşebbehu bihin lazımı olan “ezfar (tırnak) hakikattir (çünkü konuldugu manada kullanılmıştır) fakat imamı zemahşeri bu ezfarın mecaz olabileceğini iddia etmiştir.
Şart olarakta: Müşebbehle müşebbehu bihin lazımlarının birbirine benzemesini ileri sürmüştür
Misal:ينقضون عهد الله
-Onlar Allaha verdikleri ahidlerini bozuyorlar

Müşebbeh: Ahid
Lazımı: İptal
Müşebbehu bih: Habli müellef
Lazımı: Nakiz

Zemehşeriyye göre burada müşebbehu bihin (habl) lazımı olan (nakz) müşebbehu bihin (ahid) lazımı olan (iptal) e benzediği için (ki her ikisi de mevcudu bozma manasınadır) lazım olan (nakz) iptal manasına mecazdır (hâlbuki bize göre hakikattır)
Burada zemahşeriye göre istiare-i musaarahada vardır.

ينقضون عهد الله Onlar Allah’a verdikleri ahdi (sözü) bozuyorlar.
Misalinin Mekniyye olması: Müşebbehü bih olan hablin gayri mezkur olmasından dolayıdır.
Musarraha olması: Müşebehu bih olan nakiz mezkur olup müşebbeh olan iptal gayrimezkur oldugundandır
Tebaiyye olması: Tebaiyye bir mastardan müştak olan istiareli kelimelere denir. Burada mastar olan nakz yenkuzune diye müştak olarak gelmiştir.

İlmibeyan ulemasına göre musarraha 3 kısımdır

1-Tarafeyn itibari ile: Müfred mürekkep
2-İstiare olan lafız itibariyle: Asliye tebaiyye
3-İstiare olan lafızın tahkiki (meydana gelip gelmemesi) itibarı ile: Tahkıkıyye, tahyiliyye

Tarafeyn itibari ile musarraha iki dir:
1-Müfred
2-Mürekkep
Müfred: لفظ المشبه به المفرد المذكور المستعمل فى المشبه المفرد
Manası: Müfred müşebbehte kullanılan mezkur müfred müşebbehunbih lafzıdır
رايت اسدا فى يده سيف
-Elinde kılıç olan aslan gördüm
Müşbebbehun bih: Aslan
Müşebbeh: Adam
Her ikiside müfred olmuştur

Mürekkep:
لفظ المشبه به المركب المذكور المستعمل فى المشبه المركب
Manası:Mürekkep müşebbehte kullanılan mezkur mürekkep müşebbehunbih lafzıdır.
Fetvadaki tereddütte kullanılan :
انى اراك تقدم رجلا وتاخر اخرا
-Ayağını bir ileri bir geri atıyorsun
Müşebbhubih:Ayagını ileri geri atan müftü
Müşebbeh: Fetvadaki tereddüt
Doğru olan mecaz-ı mürekkebin mecaz-ı mürsel olmasıdır.
هواى مع الركب اليمانين مصعد
-Mahbubem yemen kafilesi ile beraber gitmektedir
Şiirinde şairin hüznü gibi
Müşebbehu bih: Mahbubesinin gitmesidir
Müşebbeh: Şairin hüznü
Mecazı mürsel olmasıda şöyledir:
Burada melzumiyet alakası vardır
Lazım: Şairin sevgilisinin gitmesi (hakiki mana)
Melzum:Hüzünlenmesi(mecazi mana)

İstiare olunan lafız itibariyle musarraha iki dir.
1-Asliyye
2-tebaiyye
Asliye: ان كان اللفظ المستعارغير المشتق والحرف اسم جنس او علما
Manası:İstiare olunan lafız müştak ve harfin gayri ismi cins veya alem olmasıdır.
İsmi cinse misal: رايت اسدا فى يده سيف
-Elinde kılıç olan aslan gördüm.

İstiare olunan lafız aslan ismi cinsidir.
Aleme misal:رايت اليوم ابى حنيفة
-Ben bugun Ebu hanifeyi gördüm
İstiare oluna lafız Ebu Hanife alem dir.
Tebaiyye: ان كان لفظ المشتق او لفظ الحرف
Manası:istiare olunan lafızın müştak ve harf olmasıdır.
Müştağa misal :نطقت الحال
-Hal konuştu (delalet etti) istiare olunan lafız natakat dır. mastar olan natakat müştaktır önce mastarı sonra ona tabi olmak la kendisi istiare olunur.
Harfe misal:عذبت امراة فى هرة
-Kadın kedinin içinde azap gördü (kedi sebebiyle)
İsitiare olunan lafız fi dir. önce muteallik olan zarfiyyet istiare olunur ona tabi olmakla kendisi istiare olunur
Meydana gelip gelmemesi itibariyle musarraha (bu kısım sekkakiye göredir)
1-Tahkikiyye
2-Tahyiliyye
Tahkikiyye:Murad olunan mana hissen ve aklen tahhakuk ederse buna denir.
Misal:(hissen) رايت اسدا فى يده سيف
Misal:( aklen )اهدنا الصراط المستقيم
Tahyiliyye: Murad olunan mana ne hissen nede aklen tahakkuk ederse ona denir
Misal: اظفار المنية نشبت بفلان
Sekkakiye göre istiare :

Musarraha: Müfrede ve mürekkebe (aynı selefe göre)
Tahkikiye ve tahyiliyye yukarda geçti
Mekniyye: لفظ المشبه المذكور المستعمل فى المشبه به
Manası : Gayri mezkur iddiai müşebehubihte kullanılan mezkur müşebbeh lafzıdır.
İmam-ı Sekkakiye göre
İstiare-i Tebeıyye Mekniyyedir.
Misal:نطقت الحال
Hali mabihil ifadede (muhatabın meramını ifade etmekte)insana benzetmiş insanı hakiki ve iddiai olmak üzere 2’ye ayırmış ve hali 2.sinde kullanmıştır.
Yine mecazi akliyi mekniyye yapmıştır.اظفار المنية نشبت بفلان (Mekniyye olması aynen yukarıdaki gibi)
Hatib-i Dımışkiye göre istiare:
İstiareyi mezkür manada:musarraha(Müfrede Mürekkebe Asliye Tebeıyye)
İstiare lafzının üzerine itlak olunduğu manada musarraha mekniyye tahyiliyye
Musarraha Selefin zikrettiği gibi
Mekniyye: تشبيه شئ بشئ فى النفس مع اسبات لازم المشبه به للمشبه للدلالة على ذالك التشبيه المضمرفى النفس
Manası:kalbte gizli olan teşbihe delalet etsin için müşebbehi bihin lazımını müşebbehe ispatla bir şeyi diğer bir şeye ben zetmektir.
Hatib-i Dımışkiye Göre
Musarraha mecazi lüğavidir
Mekniyye ne mecazi lüğavi nede aklidir
Tahyiliyye: Mecazi aklidendir

Mecaz 4 Kısımdır
1:Mecazi luğavi
2:Mecazi akli
3:Mecazi bizziyade
4:Mecazi binnoksan

1-Mecazi Luğavi(normal tarif)
2-Mecazi Akli: نسبة الشئ الى غير ما هو له
Manası:bir şeyi mahüve lehinin gayrıya nisbet etmektir….
Misal:انبت الربيع البقل ilkbahar otları bitirdi
3-Mecazı bizziyade:
Manası:Murad olunan mana üzerine zait bir şey ile iğrabı değişendir
Misal:ليس كمثله شيء
4-Mecazi Binnoksan:
Manası Noksanlıktan dolayı iğrabı değişendir.
Misal:واسئل القرية köye sor

Kinaye

Normal tarif
Mekniyyün anh:
Zat:طعن فلان مجمع ضغنك kinin toplandığı yere dokundu
Sıfat: فلان طويل النجاد kılıncının kını uzun
Nisbet: ان الكرم فى بيت فلان ikram falanın evindedir













BAZI İSTİARELER
Selefe göre musarraha:
رَأيْتُ أسَدًا فِى يَدِهِ سَيْفٌ
1. Sözünde racülün şuccai şeceatte esede teşbih olundu, cinsinden olması iddia edildi. Esed lafzı racul şüccaında isti’mal olundu, istiare-i müsarraha-i asliye oldu

Selefe göre mekniyye:
أَظْفَارُ المَنِيَّةِ نَشِبَتْ بِفِلاَنٍ
2. Sözünde meniyye lafzı fayda ve zararın arasını ayırmayıp helak etmekte seb’u ya (canavara) teşbih olundu. Cinsinden olması iddia olundu ( ba’de’t-tşbih ve’d-dava ) seb’u lafzından terk edilerek meniyye yerine kullanıldı. Seb’un lazımı olan ezfar meniyyeye isbat edilerek seb’uya delalet ettirildi. Ezfarın meniyyeye isbatına istiareyi tahyiliye, meniyyenin seb’u yerinde kullanılmasına istiareyi mekniye denir.

Musarrah-i asliye:
رايت اليوم ابى حنيفة
3. Kavlinde kemali ilmi nafide Zeydi alimi mütebahhir, Eba hanife ye teşbih olundu. Cinsinden (aynı) olması iddea olundu Eba hanife lafzı Zeydi âlimi mütebahhir de istimal olundu istiare-i musarraha-i asliye oldu.

Musarrah-i tebaiyye:
نطقت الحال
4. Kavlinde mabihil ifadede nutk delalete teşbih olundu. Cinsinden olması iddea olundu. Nutk delalette istimal olundu istiare-i musarraha-i asliye oldu. İstiare-i mezküreye teban nutk delalet manasında istimal olundu istiare-i musarraha-i tebaiyye oldu.(müştaka misal)



Musarraha-i tahkikiyye:
اهدِنَــــا الصِّرَاطَ المُستَقِيمَ
5. Kavli ilahisinde ihdina’nın sırati mütakime taallük kaeinesi ile dini hak sıratı müstakime teşbih olundu (maksuda vasıl olmakta) cinsinden olması iddia olundu. Müşebbehünbih olan sıratı müstekim müşebbeh olan dini hak yerine istiare istimal olundu, istiare-i müsarreha-ı tahkıkıyye oldu.

ينقضون عهد الله
6. Kavli şerifinde bir şeyin faydasından ve hakikatinden çıkartmakta (yebdilune- yenkızune- yebdilune) ye teşbih edildi. Müşebbehün bih olan habl’in lazımı yenkizune müşebbeh olan ahd’ın lazımı yebdilune yerine istiare istimal olundu. İstiarei müsarrehayi asliye oldu. Bu istiareyi yenkizune kelimesinin mastarına teban zikrettik istiareyi tebiyye oldu. Müşebbehün bih olan hablin gayri mezkûr olmasından dolayı da istiarei mekniyye oldu.

إنِّى أرَاكَ تُقَدِّم رِجْلاً وَتُأخِّرُأُخْرَى
7. Kavlinde; muhatap var muhatabın rıcli var rıclinin takdim ve tehiri var, bunların birbirine mukaraneti var. Bunların birbirine mukaranetinden heyeti vahide ahz olunup hıfz olundu. Müftü var müftünün fetvada tereddüdü var, bunların birbirine mukaraneti var. Bunların birbirine mukarenetinden heyeti vahiden ahz olunup hıfz olundu. Heyeti saniye (ikdam ve ichamda) heyeti ulaya teşbih olundu. Cinsinden olması iddia olundu. Heyeti ulaya mevzu olan lafız (inni erake tukaddimu riclen ve tuahhiru uhra) heyeti saniyede istimal olundu, istiarei müsarrahai temsiliyye oldu.
صَلَّيْتُ صَلوةَ الْعِيدُ فِى الْمُقْمِرِ
8. Kavkinde; neharı müşmis var, zehere reba var, zehere rebanın neharı müşmise ihtilatı var, bunların birbirine mukareneti var. Bunların birbirine mukarenetinden heyeti vahide ahz olundu. Zev’in zülmetinden bir şey ile ihtilatında mukmire teşbih olundu. Cinsinden olması iddia olundu. Mukmir lafzı heyeti müşebbeh te istimal olundu. İstiarei temsiliye oldu.
عُذّبَتْ إمْرَأةٌ فِى هِرَّةٍ
9. Kavlinde sebebiyeti mutlak mülabesette zarfiyeti mutlakaya teşbih olundu. Cinsinden olması iddia olundu. zarfiyeti mutlak bi hasebil irade sebebiyeti mutlakta istimal olundu. İstiare-i müsarraha-i asliye oldu. İstiare-i mezkureye teb’an zarfiyeti mutlakanın cüziyyatınamevzu olan fi lafzı sebebiyeti mutlakanun cüziyyatından hirrede hasebi itibariyle ta’zibe sebebiyet cüziyyesinde isti’mal olundu istiare-i müsarraha-i teb’iyye oldu
لَدَى أسَدٍ شَاكِى السِّلاَحِ مُقَزَّفٌ
10. Terkibinde şakî’s-silah mukazzefine taalluk karinesi ile racülün şüca’ esede teşbih olundu (şecceatte) cinsinden olması iddia olundu. Müşebbehünbih olan esed müşebbeh olan racülün şüca’ yerine istimal olundu istiarei müsarrehayı asliye oldu.

وَإنْ تَعَافُوا عَدْلَ وَالْإيمَانَ فَإنّ فِى إيمَانِنَا نِيرَانًا
11. Terkibinde teafune’l-adle ile imana taalluk karinesiyle kılıç ateşe teşbih olundu. (Eseri göstermekte) Cinsinden olması iddia olundu. Müşebbehünbih olan ateş müşebbeh olan kılıç yerine istiara istimal olundu istiarei müsarrahai asliye oldu.

وَصَاعِقَةً مِنْ نَصْلِهِ تَنْكَفِى بِهَا عِلِى أرْؤُسِى الأقْرَانِ خَمْسُ سَحَائِبٍ
12. Terkibinde beş parmak yerine beş bulut teşbih olundu. Cinsinden olması iddia olundu. Müşebbehünbih olan beş bulut (cûdu atâ da ) müşebbeh olan beş parmak istiare istimal olundu, istiarei müserrehayi asliye oldu.

أوَمَنْ كَانَ مَيْتًا فَأحْيَيْنَاهُ
13. Kavli ilahisinde dalaletten hidayete gitmek ölünün dirilmesine teşbih olundu. (saadeti ebediyeye vasıl olmakta) Cinsinden olması iddia olundu. Müşebbehünbih olan ahyeyna kelimesi müşebbeh olan ihdina yerine istiare iatimal olundu istiarei müsarrahayı asliye oldu ve bu istiareyi ahyeynanın (ahyen ) mastarına teb’an zikrettik, istiarei tebiyye oldu. ve yine buradaki ahyeyna kelimesi müşebbehde olur ve aynı şekilde istiare olur. O zaman da ahyeyna hedeyna’ya teşbih olunur. Hedeyna kelimesi müşebbehünbih olur. Burada istiareyi tebiyye vardır. Çünkü buradaki ahyeyna kelimesi fiildir. Hem istiare olanda odur. Onun için burada istiarei tebiyye vardır. Her nerde fiil istiare edilirse orada istiarei tebiyye olur.
فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ ألِيمٍ
14. Kavli ilahisinde beşşir kelimesi azabı elime taalluku sebebiyle inzar beşarete teşbih olundu (temekkünm temlihte ) cinsinden olması iddia olundu müşebbehünbüh olan beşşir müşebbeh olan inzar yerine istiare istimal olundu, istiarei müserrahai asliye oldu. Bu istiareyi beşşirin tebşir mastarına teban zikrettik istiareyi tebiyye oldu.
كُلَّمَا سَمِعَ هَيْعَةَ الطَارَ إلَيْهَا
15. Terkibinde semia kelimesinin heyaten târe ileyha ya tealluk karinesiyle süratli yürümek uçmaya teşbih olundu. Kat’ı mesafe cinsinden olması iddia edildi. Müşebbehünbüh olan uçmak müşebbeh olan yürümek yerine istiare istimal olundu, istiarei müsarrahai asliye oldu. Bu istiareyi târe fiilinin tayr mastarına teban zikrettik istiarei tebiyye oldu.
وَإذَأ إحْتَبَا قَرْبُوسَهُ بِعِنَابِهِ
16. Terkibindeki ihteba kelimesinin karbuse ye taalluku sebebiyle atın yularının eğerinin kayışına bağlanıp çakması bedevi insanın ellerini ayaklarına sarıp bedevice oturmasına teşbih olundu (şekilde) cinsinden olması iddia edildi. Müşebbehünbih olan insanın bedevice oturması müşebbeh olan at yerine istiare istimal olundu, istiareyi müsarrahai asliye oldu. Bu istiare ihyanın ihyaen mastarına tab’an zikrettik istiarei tebiyye oldu.

وَسَالَتْ بِأَعْنَاقِ الْمَطِيُّ الأبَاطِحَ
17. Terkibinde salet kelimesinin ebadiha ye taalluk karinesiyle develerin gitmesi derenin dalgalı akmasına teşbih olundu. (Dalgalı akmakta) cinsinden olması iddia olundu. Müşebbehünbih olan derelerin akması müşebbeh olan develerin yerine istiare istimal olundu, istiarei müsarrahayi asliye oldu. Bu istiareyi salet’in seylan mastarna binaen zikrettik istiarei sebiyyeden oldu.
فَأخْرَجَ لَهُمْ عِجْلاً
18. Kavli ilahisinde ahrece kelimesi içlen kelimesine taauuk karinesiyle samirinin yaptığı buzak bekerlerin yaptığı buzağa teşbih olundu. (şekilde) cinsinden olması iddia olundu. Müşebbehünbih olan bekerin yaptığı buzak müşebbeh olan samirinin yaptığı buzak yerine istiare istimal olundu, istiarei müsarrahayi asliye oldu. Bu istiareyi ehracenin ihraç masterına teban zikrettik istiarei tebiye oldu.
وَآيَةٌ لَّهُمْ اللَّيْلُ نَسْلَخُ مِنْهُ النَّهَارَ
19. Kavli ilahisinde neslehu kelimesinin nehar kelimesine taalluk karinesiyle gündüzü geceden soymak kara koyundan deriyi soymaya teşbih olundu. Tertipte cinsinden olmsı iddia olundu. Büşebbehünbih olan kara koyundan soymak müşebbeh olan gündüzü geceden soymak yerine istiare istimal olundu, istiarei müserrahai asliye oldu. Bu istiareyi neslehunun sulhen mastarına teban zikrettik istiarei tebiyye oldu.
رَأيْتُ شَمْسًا )وَرَأيْتُ تُرِيدُإنْسَانًاكَالشَّمْسِ(
20. Terkibinde insanın dönmeden çıkması güneşe teşbih olundu. (cinsi tulua ve nebaheti’ş-şari de) cinsinden olması iddia olundu. Müşebbehünbih olan güneş müşebbeh olan insan yerine istiare istimal olundu, istiarei müsarrehayı asliye oldu. Bu istiare reeytü’nün re’yen mastarına teban zikrettik, istiareyi tebiyye oldu.
مَن بَعَثَنَا مِن مَّرْقَدِنَا
21. Kavli ilahisinde dirilmek uykudan uyanmaya teşbih olundu. (İş zahir olmakta) cinsinden olması iddia olundu. Müşebbehünbih olan uykudan uyanmak müşebbeh olan ölüp te dirilme yerine istiare istimal olundu, istiarei musarrahai asliye oldu. Bu istiareyi beasenin be’sen mastarına teb’an zikrettik istiarei tebiyye oldu.
فَصْدَعْ بِمَا تُأْمَر
22. Kavli ilahisinde fesda’ kelimesinin bima tü’mer’e taalluk karinesiyle resulü ekreme efendimizin emri ilahisini tebliğ etmesi çanağın kırılmasına teşbih olundu. (te’siede) cinsinden olması iddia olundu. Müşebbehünbih olan çanağın kırılması müşebbeh olan emri tebliğe istiare istimal olundu, istiarei müsarrahai asliye oldu. Bu istiareyi fesda’ kelimesinin sed’an mastarına ten’an zikrettik istiarei tebiyye oldu.
إنَّا لَمَّا طَغَي الْمَاءُ
23. Kavli ilahisinde tağa kelimesinin mauya taalluk karinesiyle suyun taşkın akması insanın kibretmesine teşbih olundu. (İstilai müfrit te) cinisnden olmas olundu. Müşebbehünbih olan insanın kibretmesi müşebbeh olan suyun dalgalı veya taşkın akması yerine irtiare istimal olundu, istiarei müsarrahai asliye oldu. Bu istiare de tağa nın tağan mastarına teban zikrettik istiarei tebiyye oldu.
زَيْدٌ فِى نِعْمَةٍ
24. Terkibindeki şümulü mutlak zarfiyeti mutlakaya teşbih olundu. (ihatada) cinsinden olması iddia olundu. Müşebbehünbih olan zarfiyei mutlak müşebbeh olan şümulü mutlak yerine bihasebi irade istiare istimal olundu, istiarei müsarrahai asliye oldu. Bu istiareye teban zarfiyyei mutlakanın cüzünden mevzii (fi) lafzının şümulü mutlakanın cüzünde zikrettik istiarei tebiyye oldu.
نَطَقْتُ الْحَالَ وَالْحَالُ نَاطِقَةٌ
25. Tekibindeki nataktü’l-hale, nataktü’l-kal a teşbih olundu. (ifadei meramda) cinsinden olması iddia olundu. Müşebbehünbih olan natakatü’l-kal müşebbeh olan natakatü’l-hal yerine istiare istimal olundu, istiarei müsarrahai asliye oldu. Bu istiareyi nataka fiilinin natkan mastarına teban zikrettik istiarei tebiyyeoldu.
فَالْتَقِطْهُ آلَ فِرْعَوْنَ لِيَكُونَ لَهُم
26. Kavli ilahisinde lam’ı akıbe lam’ı ta’lile teşbih olundu. (illet’i gayede) cinsinden olması iddia olundu. Müşebbehünbih olan lam’ı ta’lil müşebbeh olan lam’ı akıbe yerine istiare istimal olundu, istiarei müsarrahai asliye oldu. Bu istiareye teban lam’ı ta’lil cüzünde mevzi olan lam lafzını lam’ı akibenin cüzünde zikrettik, istiarei tebiyye oldu.
قَتَلَ الْبُخْلَ
27. Terkibindeki katele kelimesinin buhle taalluk karinesiyle izalei buhl izalei katle teşbih olundu. (izale ermekte) cinsinden olması iddia olundu. Müşebbehünbih olan izalei katle müşebbeh olan izalei buhl yerine istiare istimalolundu, istiarei müsarrahai asliye oldu. Bu istiareyi katele kelimesinin katlen mastarına teban zikrettik istiarei tebiyye oldu.
أحْيَى السَّمَاحَا
28. Terkibinde ehya kelimesinin semaha taalluk karinesiyle cömertliği ihya etmek cömertliği izhar etmeye teşbih olundu. (izhar etmekte) cinsinden olması iddia olundu. Müşebbehünbih olan cömertliği ihya ermek müşebbeh olan cömertliği izhar etmek yerine istiare istimal olundu, istiarei müsarrahai asliye oldu. Bu istiareyi ehya kilimesinin ihyaen mastarına teban zikrettik istiarei tebiyye oldu.
نُقْرِيهِم لَهْذَ مِيَّاتٍ نَقُدُّ بِهَا
29. Terkibindeki nukrihim kelimesi lehze miyyatin’e taalluk karinesiyle kılıç ile kesmek diş ile parçalamaya teşbih olundu. (helak etmekte) cinsinden olması iddia olundu. Müşebbehünbih olan dişle parçalamak müşebbeh olan kılçla kesmek yerine istiare istimal olundu, istiarei müsarrahai asliye oldu. Bu istiareyi nukrihim kelimesinin nukr mastarına teban zikrettik istiarei tebiyye oldu.
غَمْرُالرِّدَاءِ إذَاتَبَصَّمَ ضَاحِكًا
30. Terkibindeki gamr kelimesinin rıdaya taalluk karinesiyle kesri ada rıdaya teşbih olundu. (haşyeti muhafazada) cinsinden olması idia olundu. Müşebbehünbih olan rida müşebbeh olan kesiri ata yrine istiare istimal olundu, İstiarei müsarrahai asliye oldu. Bu istiareye teban müşebbeh’in mülayimi olan iza tebessem zahikan kavlini isbat ile müşebbehünbih olan rıdaya zikrettik istiarei tebiyye oldu. Veya istiaeri müverrede oldu.
أُوْلَـئِكَ الَّذِينَ اشْتَرُوُاْ الضَّلاَلَةَ بِالْهُدَى فَمَا رَبِحَت تِّجَارَتُهُمْ
31. Kavli ilahisinde işterav kelimesinin dalalet’i hüdaya taalluk karinesiyle bir kimsenin hidayeti satıpta dalaleti alması alış verişe, ticaret etmeye teşbih olundu. (ademi faidede) cinsinden olması iddia olundu. Müşebbehünbih olan alış veriş te ticaret etmek müşebbeh olan hideyeti satıp ta dalaleti alan yrine istiare istimal olundu, istiarei müsarrahai asliye oldu. Bu istiareye teban müşebbehün bih mülayimi olan fema rabihat ticaretühüm kavlini müşebbeh olan iştterevu’d-dalalete kavline isbat ile izkrettik istiarei tebiyye oldu.
لَدَى أسَدٍ شَاكِى الصِّلاَحِ مُقَذَّفٌ لَهُ لُبَدٌ أزْفَارُهُ لَمْ يُقَلَّم
32. Terkibindeki şakısilahi mükazzefin e taalluk akrinesiyle recülün şücca’ esede teşbih olundu. (Şecaatte) cindinden olması iddia olundu müşebbehünbih olan esed müşebbeh olan recülü şücca’ yerine istiare istimal olundu, istiarei müsarrahai asliye oldu. Bu istiareye teban müşebbehünbih mülayimi olan makazzefunu lem tükallem kavlini isbat ile müşebbeh olan recülün şüccae zikrettik, istiarei müşarraha oldu. Müşebbeh olan şaki’s-silahi kavlini isbatla müşebbehünbih olan esede sikrettik istiarei mücerrede oldu.
وَيُصْعَدُحَتَى يَظُنُّ الْحَمُولِىبِأنَّه لَهُ حَاجَةً فِى السَّمَاءِ
33. Terkibinde bir kimsenin şanının yüksek olması mekanının yüksek olmasına teşbih olundu. (isti’la da) cinsinden olması iddia olundu. Müşebbehünbih olan mekaının yüksekliği müşebbeh olan şanının yüksekliği yerine istiare istimal edildi, istiarei müsarrahai asliye oldu. Bu istiareye yes’udü kelimesinin sa’den mastarına teban zikrettik istiarei tebiyye oldu.
وَإنَّ الْمَنِيَّتَ أنْشَبَتْ أظْفَارُهَا
34. Kavlinde meniyye sebua teşbih olındu fayda ve zararın arasını ayırmayıp helak etmekte müşebbehünbihin aynı olması iddia olundu. Sebu için iki fert hâsıl oldu. Biri ferdi mütearif yani (yırtıcı hayvan) diğeri gayri mütearif yanı (meniyye) sebu gayri mütearifte istimal olundu. Yani (mütearif gayri mütearif yrine istiare istimal onumdu.) istiarei mekniye oldu.
وَإنَّ الْمَنِيَّتَ أنْشَبَتْ أظْفَارُهَا
35. İndel bahtı b. Terkibinde meniyye sebua teşbih olundu. Fayda ve zararın arasını ayırmayıp helak etmekte cinsinden olması iddia olundu. Erkân teşbihte ma adası terk olundu müşebbeh mülayimi olan ezfarı isbat ile bu teşbih rumuz ve işaret olundu. Zalikei mermuz istiarei mekniye ve zalikei isbat ile istiarei temsiliye oldu.
________________________________________
racul-u şucaa : kuvvetli adam
şecaat: heybet
sebebiyet: sebeb olmak
Cinsinden olması: aynı kefeye konmak
İstimal: kullanma
Neffa: menfaat
Beynini: arasını
Tefrika: ayırd etmek
İhlak: yok etme
Mülayımı: benzer
Remz: birleştirme
Kemali ilmi nafi: menfeat veren ilim
mütebahhir: derin alim
mabihil ifade: Muhataba anlatım
matluba vuslat: arzu edilene ulaşma


و ما ايمان شخص حال يأس بمقبول لفقد الامتثال
“Sekeratı mevt zamanında şeriatin emirlerine imtisal olmadığı için şahsın imanı kabul olmadı.”
İzah: İmanı be’s imanı ye’s de denilir.bir kimse hali ye’iste sekeratı mevt halinde şeriatin emirlerini imtisal (yerine gerimediği) için, imanı makbul değildir.
فَلَمْ يَكُ يَنفَعُهُمْ إِيمَانُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَ
Fakat azabımızı gördükleri zaman imanları kendilerine bir fayda vermeyecektir. Mümin. Ayt. 85
Bir İmanı yeis ve tevbe-i yeis vardır.
İmanı yeis: her fenalığı işlemiş ölüm halinde iman etmesi bu muteber değildir.
Tevbe-i yeis: Kişi, islami yaşayışta noksanlık yapmıştır.Sekerat halinde tevbe etmesi muteberdir.